Interviews

All materials are posted in the original language
Интервью с политологом Игорем Мурадяном В последнее время усилились претензии армянских общественных организаций к послу США в Азербайджане Мэтью Брайзе, занимающем ранее различные посты в администрации США. Как Вы прокомментируете это? Вполне понятно, что армяне не очень-то любят Мэтью Брайзу, обвиняя его в излишних симпатиях к Азербайджану и считая, что имеются серьезные причины невозможности его пребывания в качестве посла США в Баку. Но Мэтью Брайза занимает не очень высокий пост в общей иерархии внешнеполитического ведомства США, и он ни ранее, ни сейчас не занимал пост ни в Совете Национальной Безопасности, ни в Государственном департаменте, позволяющий принимать определяющие решения. Конечно, он принимал непосредственное участие в подготовке политических решений, в частности, в кавказском направлении, но означало ли это то, что США в период администрации Дж.Буша и нынешней администрации нанесли какой-либо ущерб интересам Армении, в том числе, по карабахской теме. Прежде всего, нужно отметить, что М.Брайза работал под руководством одного из наиболее талантливых функционеров администрации, специального помощника президента и ассистента Государственного секретаря Даниэля Фрида, который умело проводил политику обеспечения балансов в Южном Кавказе и не допускал даже мысли о возможности возобновления войны в зоне карабахского конфликта. Его действия и личное участие неоднократно приводило к устранению реальной угрозы развязывания войны. Неужели М.Брайза не имел никакого отношения к данной политической линии и позиции США? То есть, по логике его недоброжелателей, он занимал одностороннюю политику, защищая интересы Азербайджана, но, одновременно, США с каждым новым этапом развертывания кавказской ситуации занимали все более умеренную позицию, когда, при наличии их геополитической стратегии как генеральной линии, приоритетами оставались укрепление стабильности и безопасности в регионе. Во внешнеполитических действиях США, в том числе в части региональной политики, всегда имеют место события, которые никак не соответствуют интересам тех или иных государств, но результирующим становится недопущение радикальных решений и урегулирование конфликтов и проблем. Быть функционером в условиях такой политики огромного государства нелегко, сохраняя при этом симпатии и понимание различных сторон. М.Брайзу на Кавказе не очень-то принимали, в том числе и в Грузии, где политики и эксперты неоднократно подчеркивали те или иные его высказывания и заявления. Вообще, данные претензии создают впечатление, что М.Брайза является то ли оппозиционером, то ли проводит некую, совершенно личностную, самостоятельную политику, отличную от политики США. Конечно же, имеет место совершенно другое, а именно – сложная внешнеполитическая игра, в которой США пытаются минимизировать ущерб интересам стран региона, при осуществлении главных задач в своей региональной политики. Рассматривая деятельность М.Брайзы, нужно бы, прежде всего, рассмотреть политику Армении, или, вернее, ту совокупность сигналов, посылаемых во внешнюю среду, которую обозначили внешней политикой. Никто не вынуждал Армению принимать Мадридские принципы, которые стали прелюдией неразрешимых проблем и, по существу, привели внешнюю политику Армении в тупик. Никто не вынуждал Армению начать процесс урегулирования отношений с Турцией, который привел к усилению напряженности в регионе. Никто не запрещал Армении, практически, помалкивать о вандализме, совершенном в Джуге в отношении историко-архитектурных памятников. Никто не привел Армению к нынешнему состоянию информационной ущербности и систематическому игнорированию ее интересов и прав со стороны кого угодно. Американцы каждый раз вытаскивают Армению из политического болота и спасают от полного провала во внешнеполитическом пребывании, потому что национальная катастрофа Армении никак не соответствует интересам США. Со стороны США мы наблюдали немало неприятных для нас шагов, но мы ни разу не заметили, что США дождались от нас каких-либо инициатив ни в отношении них самих, ни в отношении других центров силы и интересов. Когда страна неизменно проводит политику механического, совершенно не креативного реагирования на внешние вызовы, она может надеяться на вовремя брошенный «спасательный круг», но вряд ли может надеяться на принятие ее в качестве партнера. Делая М.Брайзу мишенью для длительных обстрелов, хорошо бы обратить внимание на стиль поведения многих других политиков и функционеров, как в США, так и в России и в других странах. Это большая и деликатная тема, которую я пытаюсь касаться при разных обстоятельствах. Сейчас настало время не защищать или ругать М.Брайзу, а рассмотреть нашу внешнюю политику, наше отношение к множеству иных проблем, связанных с политическим и этическим поведением многих деятелей мировой аналитики, масс-медиа, политики и пропаганды. Сейчас Армения заинтересована в проведении США последовательной политики в Южном Кавказе, так как наиболее неприятные инициативы в отношении проблем региона возникают вовсе не со стороны США. 2011-04-08 Политолог Игорь Мурадян прокомментировал продажу Россией ракет С-300, которые были продемонстрированы на военном параде в Баку. Стало более чем очевидным, что Россия поставила Азербайджану средства ПВО ракеты S-300. Вы не так давно бурно возмущались по этому поводу и обвиняли других армянских экспертов в защите действий России по поставке вооружений Азербайджану. Чем вызвано Ваше молчание сейчас, когда окончательно выяснилось, что S-300 находятся на вооружении Азербайджана? Это вопрос в эти дни мне задают многие и из Армении, и из-за рубежа. Прежде всего, нужно отметить, что данная продажная позиция 14 армянских экспертов стала важной поддержкой проституционной политики России. Руководство Армении также не сделало ничего для предотвращения этой сделки, получив взамен от России хлам 30-летней давности. Но молчание вызвано тем, что аналогичным образом было бы бессмысленно возмущаться в случае поставок вооружений Азербайджану Турцией, Украиной, Израилем. У нас не было военных договоров и обязательств с этими странами, поэтому и не протестовали. Теперь выяснилось, что Россия относится к такому же ряду государств и ничем не отличается от них в части своей внешнеполитической позиции. Российский этап армянской истории завершен, и нужно понимать, что нужно выстраивать иную позицию. Я бы сказал, что последние 16 лет в отношениях с Россией принесли много хорошего и полезного, но это завершилось. Во внешней политике крутые повороты совершаются не в один день, а становятся результатами длительной, последовательной политики, которой у Армении, на протяжении этих лет, не было. В результате своей близорукой политики Д.Медведев оказался высмеян, и не только американцами. Политика «равноудаленности» России привела к очередному плевку со стороны и Турции и Азербайджана. Не сумев, на протяжении десятков лет, установить с Турцией более-менее партнерские отношения, русские политики попытались сделать это тогда, когда Турция усилилась как никогда. Ставка на то, что Турция станет более безопасной и стремящейся к партнерству с Россией, став более независимой от Запада, стала идеей фикс в Москве, но в действительности выглядит детской игрой. Это, конечно же, не могли не понимать политики и интегрированные эксперты в Москве, но видимо, кто-то весьма заинтересован в провале турецкого направления российской внешней политики. Провал попыток Москвы занять «особое» место в региональной политике означает сигнал об очередном этапе экспансии США в регионы Евразии, и России вновь придется потесниться. Создается впечатление, что Д.Медведева просто кинули – то ли со Смоленской площади, а то и теми, кто поближе. Это очень может быть, принимая во внимание характер и направленность интриг и борьбы в политической элите России. Но усиливается уверенность в том, что Д.Медведев своим позерством и стремлением понравиться Западу только ускорил кризис во внешней политике России, который назревал давно, как только завершились сценарии «цветных революций» и наступил период выжидания США перед новым рывком в региональной политике. Так или иначе, очень скоро выяснится очень многое в международной политике. Если администрация Б.Обамы не примет инициативы более реалистичных политиков в Вашингтоне, главным образом, от Республиканской партии, США претерпят новый этап своего падения, а это совершенно не допустимо. Подойдя к этому этапу международной политики, Россия растеряла всех своих партнеров и союзников. Не было в истории такого периода, когда армяне работали бы против России, даже при меркантильных мотивах, сейчас это происходит. «Просто приходят и предлагают как-то навредить России, причем, без корытных побуждений, что называется на идейной почве. Причем, это происходит, когда евреи перестали быть лояльными интересам англосаксов, по «понятным причинам». Что в этом хорошего, да ничего, поэтому и говорим об этом. Довольно часто политические цели не содержат ничего рационального, и в политике не больше логики, чем в бытовом поведении людей. 2011-03-29 Интервью с политологом Игорем Мурадяном В Москве состоялась встреча активистов джавахкского движения с представителями грузинской оппозиции от партии «Свободная Грузия», что вызвало большой интерес. Как Вы оцениваете этот факт и вообще состояние дел в общественной деятельности армян Джавахка, что произошло в последнее время, можно ли ожидать большего понимания властей Грузии проблем армянского населения? Прежде всего, нужно сказать, что власти Грузии, проводящие политику «правового вытеснения» армян из страны и пытающиеся представить эту политику как образец деятельности демократического, правового государства, все же, поняли, что столкнулись с противлением крепкого по характеру народа, который не собирается сдаваться. То есть, главное, что не удалось совершить грузинским властям, это принудить армян смириться с отсутствием перспективы проживания на этих землях. Нужно сказать, что, несмотря на безусловную поддержку политического класса Грузии политики вытеснения армян, в целом, в грузинском народе нет яростного желания непременно увидеть свою страну населенной одним этносом, тем более, что при самых «благоприятных» перспективах в Грузии будут жить два этноса – грузины и азербайджанцы. Очень большое число грузин не видят смысла политики вытеснения армян из Грузии, в том числе из Самцхе-Джавахетии, в особенности, люди новых поколений, которым не присущи стереотипы «шовинистической классики», характерные для тех, кто, при ложных и бессмысленных лозунгах, растерял свою страну. Грузинские власти вовсе не отказались от своих целей, но поняли, что для реализации этих целей необходимы иные, менее «правовые» методы. В Джавахкском движении произошли не просто большие перемены, оно стало другим, и активисты движения ставят несколько иные задачи. Предыдущие структуры в Джавахке отодвинуты в сферу исторических воспоминаний и играют роль «прикрытия» иных, более актуальных инициатив. Некоторые внешние инициативы, представленные с такой помпой и согласованные с властями как в Грузии, так и в Армении, практически расписались в своей несостоятельности и оказались в «архиве». Хотя с позиции сегодняшнего дня можно было бы и пересмотреть взгляды критиков этих инициатив. Эти искусственно созданные общественные организации сыграли, все же, определенную роль, растягивая время, которое нечем было занять именно в этот период. Кроме того, эти структуры привлекали некоторое внимание их противников, а это означало их консолидацию. Уже не является секретом, что во многих ключевых центрах в мире возникают группы, ставящие задачу не допустить успеха политики вытеснения армянского населения из Джавахка и вообще из Грузии. По существу, создается ассоциация таких групп, которые включают различных людей, граждан различных стран, принадлежащих к различным политическим партиям и движениям, но, тем не менее, они хорошо понимают основные задачи. Вашингтон, Брюссель, Париж, Лондон – это не полный список арен для деятельности джавахкского движения. Что касается активистов джавахкского движения в России, то есть, на Северном Кавказе и в Москве, то их нельзя назвать единомышленниками, это очень разные люди, которые не всегда контактируют друг с другом. Например, данную встречу с грузинскими оппозиционерами организовали люди чрезмерно зависимые, порой психически не уравновешенные. Эту группу курирует полковник ФСБ, не имеющий, практически, никакого оперативного опыта и не знающий особенностей этнопсихологии и самобытных условий в Самцхе-Джававхетии. Но и такого рода группы тоже необходимы: иногда откровенные психопаты делают много шума, и оказываются весьма полезными. Психопаты и некомпетентные полковники нам нужны. Вместе с тем, Москва становится важной ареной развертывания задач джавахского движения. В это дело включились молодые люди, обладающие хорошими международными связями и финансовой поддержкой. Это демонстративный материал для понимания того, что в любой столице можно проводить независимую и функциональную политику этно-общественных групп и организаций. Заинтересованные политики и эксперты, а также правительственные функционеры все меньше называют джавахкскую проблему «социальной», и уже всем понятно, что эта проблема политическая. Вернее, грузинское руководство сделало все возможное для превращения этой действительно социальной в прошлом проблемы в политическую. Будет много проблем, много дискуссий, главное, чтобы усилия соответствующих общественных групп были бы скоординированы. Нужно ли общаться с грузинскими политиками? Конечно, в этом нет сомнений, потому что с ними придется решать проблемы. Готовы ли грузинские политики вести честную и заинтересованную дискуссию? Одни да, другие нет. 2011-03-28 Ռուսաստանի նախագահի՝ Հայաստան կատարած այցի արդյունքները և հետևանքները Իրավունքը de facto-ին տված հարցազրույցում մեկնաբանում է ճանաչված քաղաքագետ և վերլուծաբան Իգոր Մուրադյանը -Պարոն Մուրադյան, ինչո՞վ առանձնացավ Ռուսաստանի նախագահի այցը Հայաստան, և այդ համատեքստում ի՞նչ սպասումներ կան հայ-ռուսական հարաբերությունների զարգացման առումով, Հարավային Կովկասում հետագա քաղաքական իրադրության կտրվածքով։ -Դմիտրի Մեդվեդևի` այս տարվա հոկտեմբերին կայացած այցի հետ կապված նոր հանգամանքներ են ի հայտ գալիս։ Ինչպես նաև Ռուսաստանի և այլ պետությունների` տարածաշրջանային մտադրությունների հետ կապված։ Այժմ այլևս կասկած չկա, որ Ռուսաստանը Հայաստանի հետ հարաբերությունները բացառապես պայմանավորում է Ադրբեջանի ու Թուրքիայի հետ իր նոր փոխհարաբերությունների կառուցմամբ։ Գնալով ավելի ակնհայտ են դառնում Ռուսաստանի մտադրությունները ղարաբաղյան հարցի հետ կապված, ինչն իր մեջ ներառում է հետևյալը. հայկական զինված ուժերի լիարժեք դուրսբերում Ղարաբաղից, սկզբում հինգ ապա և բոլոր յոթ «շրջանների» Ադրբեջանին հանձնում, այսպես կոչված, ազերի փախստականների վերադարձ այդ տարածքներ, ռուսական խաղաղապահների մուտք հակամարտության գոտի և, ըստ էության, Ղարաբաղի կարգավիճակի հստակեցման հարցի բացարձակ անտեսում։ Որովհետև դա հետաձգվելու է տասը և ավելի տարի։ Դա ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ Հայաստանի հերթական բաժանում նույն գործընկերների միջև։ Եվ 1920-ական, և նույնիսկ 40-ական թվականներին Ռուսաստանը փորձել է իր կողմը քաշել Թուրքիային, գայթակղվելով Անատոլիայում տիրող հակաիմպերիալիստական տրամադրություններով։ Բայց միշտ էլ Սևծովյան նեղուցներին հասնելու ավելի լավ պայմանների փոխարեն անփոփոխ կերպով քթին է ստացել։ Նույնը կլինի և հիմա։ Իհարկե, ոչ միանգամից, և այդ պատճառով էլ վերոնշյալ փորձարարության համար բավարար ժամանակ կա, որպեսզի Հայաստանը հերթական անգամ ոչնչացվի։ Հետաքրքիրն այն է, որ, ինչպես նախորդ ժամանակներում, հայերը ոգևորությամբ են սպասում ռուսների ձեռքով իրենց ճակատագրի լուծմանը։ Դմիտրի Մեդվեդևի այցի ժամանակ Երևանում տասնյակ հազարավոր հայեր ռուսական դրոշներով ու պաստառներով, այսպես կոչված, Ռուսաստանի հրապարակում իրենց լոյալությունը հայտնեցին Ռուսաստանի ղեկավարին, որը մտադիր է խեղդել իրենց հայրենիքը՝ դարձնելով իրենց ծաղրանքի առարկա ամբողջ աշխարհի առաջ։ -Նախկինում արդեն նշել եք Ղարաբաղի ու Հայաստանի նկատմամբ Ռուսաստանի ոչ բարենպաստ մտադրությունները։ Հասկանալի է նաև, որ այդ ամենը, այսպես թե այնպես, պայմանավորված է Վրաստանում վերջին իրադարձություններով և Սևծովյան ավազանում հաստատվելու ԱՄՆ-ի ձգտումներով։ Բայց որքանո՞վ են Ռուսաստանի նախագահի քաղաքական համոզմունքները նպաստում այդպիսի ծրագրերի իրագործմանը։ -Ռուսաստանի ղեկավարի քաղաքական համոզմունքներն այստեղ կապ չունեն։ Ռուսաստանը բավական երկար սպասում էր և միշտ էլ հաշվարկում, որ ղարաբաղյան ռեսուրսը կօգտագործի իր քաղաքականության մեջ։ Պետական կառույցներում առավել ինտեգրացված և առաջատար ռուսական քաղաքագետների գնահատմամբ, Ռուսաստանը Հայաստանի հետ համագործակցությունից ոչինչ չի ստացել, և հետագա հարաբերությունները միակողմանի ռեժիմով անիմաստ են։ Այդ մասին նրանք բացահայտ ասում են իրենց հայ գործընկերներին, որոնց ճանաչում են երկար տարիներ։ Համանման տեսակետն ունեն Ռուսաստանի ռազմավարական հետազոտությունների ինստիտուտի, ԱՊՀ ինստիտուտի առաջատար փորձագետները, որոնք անմիջականորեն խորհրդատվություններ են մատուցում նախագահի աշխատակազմին։ Միաժամանակ կա հստակ տեղեկատվություն, որ Դմիտրի Մեդվեդևը Ռուսաստանում ադրբեջանական լոբբիի առաջնորդն է նաև։ Կան բավական հիմնավոր կապեր այդպիսի պնդման համար։ Ռուսաստանում չափազանց շատ բարձրաստիճան պաշտոնյաներ են հանդիսանում ադրբեջանական լոբբիստներ և ապա միայն զբաղեցնում այս կամ այն պաշտոնը։ Ռուսական ղեկավարության մեջ այսօր չափազանց շատ են «գազավիկները» և «նավթագործները», և դա է նրանց քաղաքական համոզմունքը։ Ղարաբաղյան հարցի շրջանակներում գոյություն ունեցող Ռուսաստանի ռազմավարական և մարտավարական շահերից բացի, չափազանց կարևոր դեր են խաղում շատ լայն կոմերցիոն հետաքրքրությունները։ Թե ովքեր են ընդգրկված այդ հետաքրքրությունների ապահովման ոլորտում, հայտնի է շատ մասնակի։ Սակայն այսօր ամերիկյան և բրիտանական մի շարք լրագրողներ Մոսկվայում ակտիվորեն զբաղված են դրա պարզաբանմամբ, և երբևէ ամեն ինչ ջրի երես դուրս կգա։ -Սակայն ինչո՞վ է բացատրվում ռուսների վստահությունը, որ վերոնշյալ նախագիծը կհաջողվի իրագործել, և Հայաստանն ինքն իր համար մահավճիռ կստորագրի։ -Դա, երևի, ամենակարևոր հարցն է այս ողջ խաղում։ Եվ զարմանալի է այն, որ, ըստ էության, ողջ ռուսական քաղաքական և վերլուծական վերնախավը խորապես համոզված է, որ հայ ժողովուրդն ու նրա ղեկավարությունը դեռ պետք է շնորհակալ լինեն Ռուսաստանից՝ ղարաբաղյան հարցի այսպիսի լուծման համար։ Տարբեր մակարդակներում՝ սկսած վերլուծաբաններից և Պետդումայի կոմիտեներից, վերջացրած Ռուսաստանի ԱԳՆ բաժիններով, մեծ զարմանքով են լսում, որ այդպիսի որոշումներն իրագործելի չեն։ Հավանաբար, համապատասխան վերլուծական և ինֆորմացիոն-հետախուզական ծառայությունները Ռուսաստանում անհրաժեշտ աշխատանք են իրականացրել և հանգել այն տեսակետին, որ հայերը լիովին բարոյազրկված են և պատրաստ ընդունելու ցանկացած լուծում, որը նրանց համար «հանգիստ» կյանք կապահովի։ Դա, թերևս, գլխավոր փաստարկն է ղարաբաղյան հարցի շուրջ որոշումների կայացման ամբողջ օպերացիոն համակարգում։ Ռուսական ԱԳՆ-ն ընդամենը փորձում է իրագործել այդ քաղաքականությունը, որը մշակվել է նախագահի աշխատակազմում մի խումբ մարդկանց կողմից, ովքեր համոզված են այդ գնահատականների՝ իրողությանը համապատասխանելու մեջ։ Օրինակ, իբրև հիմնական փաստարկ շեշտվում է այն, թե նույնիսկ դաշնակցությունը լիովին համամիտ է ռուսական նախագծին։ Այսինքն՝ տարածքների հանձնմանը և խաղաղապահների ներգրավմանը՝ առանց ԼՂՀ կարգավիճակի ճշտման։ Ի դեպ, բանակցություններում ԼՂՀ-ն իբրև պետության անվանում չի օգտագործվում։ Այսինքն՝ խոսք է գնում ոչ միայն կարգավիճակի անորոշության, այլև ԼՂՀ-ի ոչնչացման մասին։ Եվ դա պատահական չէ, որովհետև ռուսների համար ԼՂՀ-ն իրենից ներկայացնում է նախկին ԽՍՀՄ տարածքի նոր քաղաքական կոնֆիգուրացիայի տարր։ ԼՂՀ-ն չափազանց հավակնոտ հասկացություն է ռուսական գիտակցության համար։ -Բայց որքանո՞վ են մանրամասն նախապատրաստված ռուսական մտադրությունները՝ «ղարաբաղյան նախագծի» հաջողության մեջ վստահ լինելու առումով։ -Ռուսական փորձագետների հետ շփումներում ուշադրություն է գրավում այն, որ, Թուրքիայի հետ նոր հարաբերությունների հաստատման խնդիրներից բացի, հիշյալ նախագծի նախապատրաստման մեջ իր դերակատարությունն ունի Մոսկվայում ադրբեջանական լոբբին։ Այն սերտ կապված է բազմաթիվ չինովնիկների և ամենից առաջ՝ Ռուսաստանի նախագահի հետ։ Հայտնի են դարձել Դմիտրի Մեդվեդևի և ադրբեջանական լոբբիստների փոխհարաբերությունների առանձնահատկությունները, որոնք այսպես թե այնպես, կապված են նավթագազային ծրագրերի հետ։ Ռուսաստանի նախագահի՝ Բաքու կատարած այցի ժամանակ թեպետ վերջնական որոշումներ չեն ընդունվել, բայց ուրվագծվել են մտադրությունները և որոշ փոխադարձ պարտավորություններ։ Ռուսական պետական կառույցների մեջ ինտեգրացված քաղաքագետները, որ երկար տարիներ կողմնակից են եղել ղարաբաղյան հակամարտության «սառեցմանը», գտնելով, որ դա բխում է Ռուսաստանի շահերից, այսօր այլ բան են առաջարկում։ Նրանց կարծիքով, Հայաստանը կարող է վճռականապես մերժել այդ նախագիծը, և Ռուսաստանը չի ունենա անհրաժեշտ քաղաքական ռեսուրսներ՝ դրա իրագործումը պնդելու համար։ Միաժամանակ խորհուրդ չի տրվում ինքնաբերաբար մղվել դեպի ԱՄՆ՝ այնտեղից աջակցություն ստանալու համար, այլ անհրաժեշտ է դիտարկվում Ռուսաստանի հետ հարաբերություններում ավելի սկզբունքային դիրքորոշման որդեգրումը։ Իմ կարծիքով, սա ոչ թե իրավիճակից բխող խորհուրդ է, այլ գիտակցված և մշակված տեխնոլոգիա։ Հարկ է նշել, որ նկատվում է շոշափելի անվստահություն և շփոթվածություն ռուսական վերլուծաբանների և քաղաքական ծրագրավորողների շրջանում՝ «ղարաբաղյան նախագծի» մասով։ Նրանց զգալի մասը համարում է, որ այդ նախագիծն իրատեսական չէ։ Ռուսական վերլուծաբանների գնահատմամբ, ՌԴ նախագահի աշխատակազմը հատուկ ծառայություններից պահանջել է տեսակետ հայտնել այս նախագծի վերաբերյալ, ինչը հանգեցրել է ոչ համարժեք արդյունքների։ Ռուսական հատուկ ծառայությունների ղեկավարները, չցանկանալով բարդացնել իրենց դրությունը, բացասական տեսակետ չեն հայտնել։ Հատուկ ծառայությունների և, մասնավորապես, Ռուսաստանի արտաքին հետախուզության գնահատականներով` այդ նախագիծը «պարունակում է նոր հետաքրքիր առաջարկություններ և կարող է դառնալ հենման կետ Հարավային Կովկասում ռուսական քաղաքականության իրագործման համար»։ Միաժամանակ արտաքին հետախուզությունը երաշխավորել է ուշադրություն դարձնել առաջարկությունների համաձայնեցման փուլին, ինչպես նաև նրան, որ կոնսենսուս ձևավորվի Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև, ինչն ինքնին դժվար է։ Ներկայումս Ռուսաստանի նախագահի աշխատակազմը չի փորձում այս նախագծի մշակմանը մասնակից դարձնել հետազոտական ինստիտուտների և կենտրոնների ներկայացուցիչներին, որովհետև ԼՂՀ այցելած ռուսական փորձագետները, այսպես թե այնպես, մնում են այն կարծիքին, որ «ղարաբաղյան նախագիծը», ըստ էության, քաղաքական արկածախնդրություն է, թեպետ այդ կարծիքը հրապարակավ չի հնչում։ Կատարված աշխատանքն ուսումնասիրելով՝ կարելի է ենթադրել, որ «ղարաբաղյան նախագիծը» զգալի չափով հանդիսանում է Մոսկվայում ադրբեջանական լոբբիի նախաձեռնությունը, որի հետ Դմիտրի Մեդվեդևը սերտ կապեր ունի։ Անհրաժեշտ է ընդգծել նաև, որ վարչապետ Վլադիմիր Պուտինը և նախագահի աշխատակազմում գործող նրա մարդիկ, ինչպես նաև արտգործնախարար Սերգեյ Լավրովը, հիշյալ նախագծի հետ կապված, առանձնակի էնտուզիազմ և դրական սպասումներ չեն արտահայտել։ Չկա վստահություն, թե ինչպես են Ռուսաստանի ռազմավարական շահերն այստեղ համադրվելու մոսկովյան լոբբիստական խմբերի խնդիրների հետ։ Բայց փաստ է, որ այլ հանգամանքներ էլ են առկա «ղարաբաղյան նախագծի» ի հայտ գալու գործում։ -Մինչդեռ Հայաստանում Ռուսաստանի նախագահի այցի հետ էին կապում բազմաթիվ հույսեր և կոնկրետ ծրագրեր` տնտեսության և ենթակառուցվածքների զարգացման առումով։ Ներառյալ երկրորդ ԱԷԿ-ի կառուցումը։ Որքանո՞վ է սա տեղավորվում մոտալուտ ազգային աղետի մասին Ձեր պնդումների շրջանակում։ -Չմոռանանք, որ 1920-ականներին էլ Հայաստանը մասնատվեց, նրանից խլվեցին իր պատմական նահանգները։ Բայց դրանից հետո մնացած տարածքի վրա զարգացան տնտեսությունն ու սոցիալական համակարգը, որովհետև Հայաստանի ամբողջական ոչնչացումն անուղղելի վնաս կհասցներ ռուսական ռազմավարությանը։ Ռուսները միշտ էլ Ղարաբաղի պատկանելությունը Հայաստանին ավելորդ շքեղություն են համարել հայերի համար։ Այդ իսկ պատճառով ԼՂՀ-ի, նրա զինված ուժերի, նրա՝ քրիստոնեական քաղաքակրթությանը պատկանելու վերաբերյալ ցանկացած դրական հղում անցած քսան տարիների ընթացքում ռուսական, հատկապես քաղաքական և փորձագիտական շրջանակներում, առաջացրել է շփոթվածություն և դժգոհություն։ Ինչ վերաբերում է Երևանում Ռուսաստանի նախագահի հնչեցրած խոստումներին, ապա ավելի լավ կլիներ հարց տալ, թե ինչի՞ համար հատկապես հիմա ասպարեզ եկան այդպիսի հավակնոտ առաջարկություններ։ Հազիվ թե ռուսները Հայաստանում նոր ԱԷԿ կառուցեն։ Ինչի՞ համար պիտի դիմեն այդ քայլին «հաշվից դուրս գրված» երկրում։ ՈՒրանի վերամշակման վերաբերյալ պայմանավորվածություններ հնարավոր է, որ իրագործվեն, քանի որ այդ ուրանն իրենց է պետք։ Իսկ ատոմակայաններ ռուսները, ամենայն հավանականությամբ, կկառուցեն Թուրքիայում և Ադրբեջանում։ -Սակայն ԶԼՄ-ներով այդպես էլ չհաստատվեց այն թեզը, թե ղարաբաղյան հարցի այսպիսի լուծումը Ռուսաստանը պայմանավորում է Թուրքիայի հետ հարաբերություններով։ Այդ ենթադրությունը հաստատված տեղեկությո՞ւն է, թե՞ միայն վերլուծական աշխատանքի արդյունքում արված հետևություն։ -Այն, ինչ դեռևս չի հայտնվել հրապարակային քաղաքականության մեջ, նման նյութերում տեղեկատվությունը, վերլուծությունը կամ հետևությունը շատ հարաբերական են։ Տեղեկատվական առումով մի օրինակ կարող եմ բերել, և դա չի կարող ժխտել ռուս-թուրքական հարաբերությունների ոլորտում ընդգրկված ոչ մի ռուսական դիվանագետ։ Թուրքերը բազմիցս առաջարկել են ռուսներին՝ կասեցնել Կարս-Ախալքալաք երկաթգծի կառուցումը, եթե վերջիններս համաձայնվեն, որ հինգ շրջաններ վերադարձվելու են Ադրբեջանին եթե ոչ հիմա, ապա մոտ ապագայում։ Միաժամանակ հաստատված իրողություն է այն, որ Թուրքիան առանձնապես շահագրգիռ չէ ղարաբաղյան թեմայով։ Անկարայից այդպիսի առաջարկություններն ասպարեզ են գալիս միայն այն պատճառով, որ Թուրքիան ցանկանում է Ռուսաստանից հնարավորինս մեծ զիջումներ կորզել, որոնք հայ-թուրքական հարաբերությունները կդարձնեին ավելի էական և պարտավորեցնող։ -Ի՞նչ ազդեցություն ունեցավ ռուս-վրացական ռազմական հակամարտությունը ղարաբաղյան թեմայի արծարծման վրա։ Այդ իրավիճակն ի՞նչ ազդեցություն ունի Հայաստանի նկատմամբ Ռուսաստանի քաղաքականության առումով։ -Չեչենական պատերազմի ավարտը, Հյուսիսային Կովկասում ահաբեկչության վտանգը նվազեցնելու գործում ունեցած հաջողությունները, ռուսական զորքերի տակտիկական ձեռքբերումները Վրաստանում կարևոր դեր խաղացին Ռուսաստանի քաղաքական ղեկավարությանը ոգևորելու գործում։ Այն առումով, որ իրենք ի վիճակի են նոր դիրքեր ձեռք բերելու Հարավային Կովկասում։ Այս հանգամանքը, որ ունի ավելի շատ զգացմունքային, քան քաղաքական նշանակություն, այնուհանդերձ, կարևոր գործոն է Ղարաբաղի հարցում որոշումներ ընդունելու տեսանկյունից։ Միևնույն ժամանակ հնարավոր է, որ Աբխազիայում և Հարավային Օսիայում իրադարձությունների զարգացումը դառնա խնդրահարույց, և դա, անշուշտ, կնվազեցնի Ռուսաստանի վստահությունը Հարավային Կովկասում իրականացվող քաղաքականության առումով։ Մինչ այսօր էլ Մոսկվայում չեն հանգել այն գիտակցության, թե ինչ է իրականում տեղի ունեցել Վրաստանի հետ հակամարտության շրջանակում՝ ԱՄՆ-ի դերի ու դիրքորոշման տեսանկյունից։ Ռուսական փորձագետները պատրաստ չեն և չեն էլ ուզում նկատել իրադարձությունների այն զարգացումը, որ հենց ԱՄՆ-ի քաղաքականությունն էր ուղղված Ռուսաստանին Վրաստանի հետ լայնածավալ ռազմական հակամարտության մեջ ներքաշելուն։ Այն նպատակ է հետապնդում ամրապնդելու ԱՄՆ-ի փաստարկները Սևծովյան-Կովկասյան տարածաշրջանում իր ռազմական ներկայության տեսանկյունից։ Մոսկվայում շատ են ցանկանում հրապարակային քննարկումներից դուրս թողնել այն ամենը, ինչը կարող է հարվածել հերոսական քարոզչությանը և կասկածի տակ դնել Կովկասում ոչ միայն ռազմական, այլև քաղաքական հաջողությունները։ -Ռուսաստանը դժգոհություններ ունի՞ Հայաստանից հարավօսական իրադարձությունների հետ կապված, և ինչպիսի՞ն է այդ դժգոհության բնույթը։ -Այդպիսի դժգոհություն կա, և այն ունի բացառապես քաղաքական նշանակություն։ Իրականում Ռուսաստանը հազիվ թե սպասում էր, որ Հայաստանը քիչ թե շատ էական ռազմաօպերատիվ աջակցություն կցուցաբերի։ Հիմա Ռուսաստանը շարունակ շեշտադրում է այդ հարցը՝ մասնավորապես Հայաստանի կողմից Վրաստանին, բայց ոչ Հարավային Օսիային հղված «ցավակցության» հետ կապված։ Դա օգտագործվում է իբրև Հայաստանին ճնշելու և որպես ոչ հուսալի գործընկերոջ «իր տեղը ցույց տալու» միջոց։ Ռուսաստանում որոշել են, որ «մեծ հաղթանակից» հետո իրենք մեծ իրավունքներ ունեն նման մանիպուլյացիաներ անելու։ -Ինչպե՞ս կվերաբերվեն Ռուսաստանի վերոնշյալ մտադրություններին Հարավային Կովկասում էական շահեր ունեցող այլ տերությունները։ Արևմուտքն ունի՞ լծակներ Ռուսաստանի այդ քաղաքականությունը սրբագրելու համար։ -Ամենից առաջ պետք է գիտակցել այս արկածախնդրության միջազգային կոնտեքստը։ Միջազգային լայն առումով ռուս-վրացական հակամարտությունը կապված չէր տարածաշրջանային լոկալ կոնֆլիկտների հետ, այլ պայմանավորված էր Սևծովյան ավազանում իր ռազմավարությունն ուժեղացնելու և ռազմաքաղաքական ներկայությունն ընդլայնելու ԱՄՆ-ի ցանկությամբ։ Այդպիսի մտադրություն Վաշինգտոնն ուներ դեռ 1990-ականների սկզբից, սակայն նույնիսկ այս տարվա ամռանն այդ ներկայության ձևաչափի վերաբերյալ վերջնական որոշում ընդունված չէր։ Ամենից առաջ այն պատճառով, որ առաջատար եվրոպական երկրները՝ Ֆրանսիան ու Գերմանիան, շահագրգռված չեն այդ ծրագրով և չեն ողջունում այն։ Առանց ՆԱՏՕ-ի և Եվրամիության համաձայնության ԱՄՆ-ը չէր կարող վստահորեն իրագործել այդ ծրագիրը, քանի որ Սևծովյան ավազանն անցնում է նաև Եվրամիության սահմաններով։ ԱՄՆ-ին անհրաժեշտ էին բավարար փաստարկներ, և Վրաստանի ու Ռուսաստանի գործողությունները լիովին համապատասխանում էին այդ խնդրի լուծմանը՝ Եվրամիության համաձայնությունը ստանալու տեսանկյունից։ Այդ պայմաններում Ռուսաստանն ու Թուրքիան հանդես են գալիս իբրև Սև ծովում ԱՄՆ-ի ներկայության ուժեղացման հակառակորդներ, սակայն առանձին-առանձին ի վիճակի չեն դրան ընդդիմանալու։ Մանավանդ Վրաստանում երեք ամերիկյան բազաներ ստեղծելու որոշումից հետո, որով Վրաստանը դառնում է ԱՄՆ-ի առաջատար դաշնակիցը Սևծովյան-Կովկասյան տարածաշրջանում։ Այդ պատճառով էլ Ռուսաստանն ու Թուրքիան պատրաստակամություն են արտահայտում միասին գործելու և նույնիսկ դաշինք ձևավորելու։ Այդ համատեքստում ԱՄՆ-ը ղարաբաղյան հարցում մտահոգ է առայժմ միայն ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի պահպանմամբ, որպեսզի թույլ չտա այդ հարցի լուծումը լոկալ-տարածաշրջանային մակարդակով՝ Ռուսաստան-Թուրքիա-Ադրբեջան հարաբերությունների շրջանակում։ Դա սոսկալի հարված կլիներ ԱՄՆ-ի քաղաքականությանը՝ գործնականում հանգեցնելով ռազմավարական պարտության տարածաշրջանում և ոչ միայն այնտեղ։ Նման զարգացումը, ամերիկացիների կարծիքով, կհանգեցներ տարածաշրջանից ԱՄՆ-ի զգալի դուրսմղման, ինչի արդյունքում Վրաստանը կվերածվեր երկրորդական նշանակության գործընկերոջ։ Իմ կարծիքով, ԱՄՆ-ը կաշխատի ռուսական նախագծի տապալման ուղղությամբ Ղարաբաղի հարցում և դա կանի դասական ձևով։ Սկզբում նրանք կփորձեն համոզել Թուրքիային՝ անտեսելու ռուսական առաջարկները։ Զուգահեռաբար ամերիկացիները կաշխատեն վարկաբեկել Ադրբեջանին՝ առաջարկելով նրան հարցի կարգավորման ավելի լավ տարբերակ։ Հարկ է նշել, որ Թուրքիան շատ մեծ հույսեր ունի այդ առումով, Ադրբեջանը` նույնպես։ Բայց Թուրքիան, հավանաբար, ունի նաև բավական լավ հաշվարկված գործողությունների ծրագիր։ Թուրքերը շատ կողմերով հուսով են, որ ԱՄՆ-ի նախագահական ընտրություններից հետո կստեղծվի նոր իրավիճակ։ Այդպիսի հույսեր ունեն և ռուսները, բայց, այնուհանդերձ, փորձում են իրագործել որևէ, թեկուզ կարճաժամկետ, որոշում Թուրքիայի հետ համատեղ՝ ողջ Հարավային Կովկասի վերաբերյալ։ Առայժմ ռուսները հասկացել են, որ թուրքերը մի քիչ խաբել են իրենց և ժամանակ են ձգում, բայց, այնուհանդերձ, փորձում են առաջ մղել իրենց առաջարկները։ Թուրքիայում տարբեր քաղաքական շրջանակներ դեռևս հուսով են, որ ԱՄՆ-ի հետ հարաբերություններում տեղի կունենա շրջադարձ, կմշակվեն և կիրագործվեն նոր հարաբերություններ այն պայմաններում, երբ Թուրքիան կվարի ինքնուրույն արտաքին քաղաքականություն ԱՄՆ-ի աջակցությամբ։ Սա քիչ հավանական է, որովհետև ամերիկացիները հազիվ թե այդքան մանրանան, քանի որ շատ լավ գիտեն, որ Թուրքիան զգուշանում է ԱՄՆ-ի հետ իրական հակադրության գիծն անցնելուց։ Թուրքիան, ինչպես նախկինում, ԱՄՆ-ի, Եվրամիության և ՆԱՏՕ-ի աջակցության կարիքն ունի, հակառակ դեպքում` տնտեսական և սոցիալական պրոբլեմների հաղթահարման հնարավորություններ չի ունենա և կկանգնի փլուզման եզրին։ Մոսկվայում այս բոլոր «սյուժեները», իհարկե, ուշադրության տակ են պահում և հասկանում, որ Թուրքիայի հետ ռազմավարական հարաբերությունների կառուցումն անհնարին է։ Ներկայումս Մոսկվան Անկարայի հետ հարաբերությունները ձևավորում է բազմաթիվ կարևոր տակտիկական շահերի հիմքի վրա։ Եթե ԱՄՆ-ում նախագահ ընտրվեր Ջոն Մակքեյնը, նրա քաղաքականությունը կդառնար լակմուսի թուղթ թուրք-ամերիկյան նոր հարաբերությունների կառուցման տեսանկյունից։ Բարաք Օբամայի ընտրվելու դեպքում նա չի առաջարկի հրատապ լուծումներ, և ԱՄՆ-ի քաղաքականությունը Թուրքիայի նկատմամբ էական փոփոխություններ չի կրի։ Այնուհանդերձ, ԱՄՆ-ի ու Թուրքիայի հարաբերությունները ոչ մի տարբերակով նոր շնչառություն չեն ստանա։ Այդ պատճառով էլ Թուրքիան շարունակում է իր խաղը Ռուսաստանի հետ՝ ցուցադրելով, թե այլընտրանքային արտաքին քաղաքականության հնարավորություն ունի։ Սակայն հայկական ազգային աղետի համար բոլորովին էլ պարտադիր չէ, որ ռուս-թուրքական հարաբերությունները դառնան ռազմավարական, բավարար է և 3-4 տարվա «ֆլիրտը»։ Մոտ հեռանկարում Ռուսաստան-ԱՄՆ-Թուրքիա «եռանկյունում» ուժերի հարաբերակցությունն այդքան միանշանակ չի լինելու, ինչպես կարող է թվալ, և երեքն էլ դա հասկանում են։ Նշանակում է, որ Թուրքիան շարունակելու է իր դիրքորոշումը հավասարակշռել։ Չի կարելի անտեսել նաև համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամն ու էներգակիրների գների անկումը։ Այդ գործոնը, անկասկած, կազդի Ռուսաստանի արտաքին քաղաքական հավակնությունների վրա։ Ջոն Մակքեյնն ավելի լավ ցույց կտար իրենց տեղը բոլոր այդ «գազավիկներին» ու «նավթագործներին», բայց չի բացառվում, որ նույնը կանի և Բարաք Օբաման։ Նավթագործ-քաղաքագետների բախտը վերջին ժամանակներս առանձնապես չի բերում, բազան շատ թույլ է։ Կարևոր է նաև այն, որ ԱՄՆ-ը պատրաստ է համաձայնություն տալու իրանական գազի արտահանմանը Եվրոպա Թուրքիայի տարածքով և խողովակաշարերով։ Դա իրատեսական է, քանի որ ԱՄՆ-ի համար ավելի ընդունելի է իրանական գազի արտահանումը Եվրոպա, քան Չինաստան և նույնիսկ` Հնդկաստան։ Ի դեպ, եվրոպական վերլուծական կենտրոններում էլ համարում են, որ Թուրքիայի խաղը Ռուսաստանի հետ միայն փաստարկ է Անկարայի ձեռքին՝ Եվրամիության և ԱՄՆ-ի հետ հաջողված երկխոսություն վարելու համար։ Այս ամենը նշանակում է, որ Հայաստանը դեռևս պահպանում է արտաքին քաղաքական մանևրի հնարավորությունները, թեկուզ և պոտենցիալ առումով։ -Ինչպիսի՞ն պետք է լինի Հայաստանի դիրքորոշումը Ղարաբաղի անկումը թույլ չտալու և ազգային աղետից խուսափելու համար։ -Որպես պատասխան կարող է ծառայել ռուսական այն առաջատար քաղաքագետների կարծիքը, ովքեր միշտ կողմ են եղել ղարաբաղյան հիմնախնդրի «սառեցմանը»։ Նրանց գնահատմամբ, անտրամաբանական կլիներ Հայաստանի կողմից նյարդային ռեակցիայի դրսևորումը և ԱՄՆ-ի օգնությանը դիմելը։ Այս իրավիճակում, երբ փորձ է արվում կասկածի տակ դնել Ղարաբաղի պատկանելությունը հայ ժողովրդին, Հայաստանին բավարար է վճռական «ո՛չ» ասել։ Այդ դեպքում Ռուսաստանը չունի ոչ մի փաստարկ և հնարավորություն՝ իր ծրագիրն առաջ մղելու։ Այսինքն՝ նա ավելին չի պնդելու, քան այսօր։ Դեռ մինչև ռուսական շրջանակներում այս տրամադրությունների ճշտումն էլ ես հնարավոր էի համարում նման մոտեցումը։ Բայց ավելի կարևոր է, որ այդպես են կարծում ռուսական վերլուծաբանները։ Որովհետև Ռուսաստանում նաև հասկանում են, որ Վրաստանի նկատմամբ «մեծ հաղթանակը» շատ կողմերով ձևական է, և կցանկանային աշխարհին ցույց տալ «միջազգային իրավունքի» շրջանակներում տեղավորվող նոր որոշումների կայացման և իրագործման իրենց կարողությունը։ Իսկ ղարաբաղյան թեման՝ աշխարհաքաղաքական բաղադրիչով հանդերձ, շատ հարմար տեղավորվում է նաև այդ քարոզչական նպատակների շրջագծում։ Եվ չնայած Ռուսաստանի թվացյալ վստահությանը, նա իրականում ավելի քան զգուշանում է ամերիկացիներից, իսկ դրանից ավելի` զգուշանում է նրանց կողմից տարածաշրջանի երկրներին «հավաքագրելու» հնարավորությունից։ Ցանկացած դեպքում հայոց պատմության մեջ «ռուսական փուլն» ավարտված է։ Եթե անգամ ռուսական այս նախագիծը տապալվի, Ռուսաստանն այլևս չի ընկալվելու իբրև բարեկամ երկիր։ Շատ ափսոս։ -Իսկ եթե Հայաստանը վճռական «ոչ» չասի՞։ -Այդ դեպքում պետք է դադարեցնել Ղարաբաղի հայությանը մատաղացու ոչխարի տեղ օգտագործելու քաղաքականությունը և աշխատել աշխարհում գտնել այնքան փող, որը թույլ կտա նրանց վերաբնակվել Հայաստանի որոշ շրջաններում, իսկ ավելի լավ է՝ այլ երկրներում։ Որովհետև այսօր տպավորություն է ստեղծվում, թե հայերը վախենում են, հիմնավորապես են վախենում և այդ պատճառով էլ անպայման տանուլ կտան։ Անփառունակ և ամոթաբեր ձևով, առանց մի կրակոցի։ Հարցազրույցը վարեց Վահան Վարդանյանը 2010-10-28 Աշխարհաքաղաքական նոր իրողությունների, առավելապես ԱՄՆ-ԵՄ` մի կողմից, Թուրքիա` մյուս կողմից, լարվածության սրման, Թուրքիայի էքսպանսիոնիստական նկրտումների, Ադրբեջանի` իրեն հիմնական կազմի խաղացող երևակայելու, Ռուսաստանի, Իրանի գործոնի վերաիմաստավորման պայմաններում քաղաքական վերլուծաբան, փորձագետ ԻԳՈՐ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆԻ վերջին շրջանի հրապարակումները, նայած մեկնության, ոմանք կարող են անիրական, ոմանք ոգևորիչ համարել։ Դրանցում, ինչպես ասում են, կարմիր թելի պես անցնում են հարավկովկասյան թնջուկի հանգուցալուծման, մասնավորապես ղարաբաղյան խնդրի լուծման, հայ-ադրբեջանական հակամարտության, հայ-վրացական, հայ-թուրքական բաց հարցերի կարգավորման նոր, կարելի է ասել, արմատական մոտեցումներ։ Այս հանգամանքի առաջ բերած հետաքրքրություններն են հենց հիմք դարձել փորձագետի հետ հարցազրույցի, որ ներկայացնում ենք ընթերցողի ուշադրությանը։ Ըստ Ձեզ, կարելի՞ է համեմատել ղարաբաղյան խնդրի հետ կապված ներկաիրավիճակը պատերազմական հաղթանակներին հաջորդած իրադրության հետ։ Ճիշտ չէր լինի համարել, թե 1994-ի մայիսին հայկական զինված ուժերն ինչ-որ փայլուն հաղթանակ են տարել։ Հայոց բանակը կարողացավ վստահորեն խափանել պատերազմում բեկում մտցնելու Ադրբեջանի փորձերը, նրան ընդունելի արդյունքների հույսեր չթողեց, երբ կարող էր վերահսկողություն հաստատվել Ղարաբաղի զգալի մասի նկատմամբ, հայկական կողմի վճռական հաղթանակի մասին խոսելը կլիներ չափազանցված ու անհիմն։ ԼՂՀ-ի բանակը չկարողացավ վերադարձնել Շահումյանի շրջանն ու Դաշտային Ղարաբաղի տարածքները, կորցրեց վերահսկողությունը Հորադիզի կարևոր ելուստի նկատմամբ։ Բայց անգամ այս ամենով հանդերձ չի կարելի ասել, թե պատերազմական գործողությունները հաղթական ավարտի հասցնելու համար անհրաժեշտ ռազմական գերակշռության մասին խոսելն անընդունելի է։ Հայկական զինված ուժերի առջև երևի երբեք ադրբեջանական զինված ուժերը գլխովին ոչնչացնելու և Կուր գետի առափնյա ռազմավարական տարածքներին տիրանալու խնդիր դրված չի եղել, ինչը հնարավորություն կտար միանգամայն այլ արդյունքների հասնել քաղաքականության մեջ։ Ադրբեջանն օրհասական վիճակում էր, և Հայաստանի ղեկավարությունն ու հրամանատարությունը դրանից չօգտվեցին։ Հայաստանը ղեկավարում էին անփորձ քաղաքական գործիչներ, իսկ բանակի հրամանատարությունը պատահական, ոչ պրոֆեսիոնալ մարդկանց ձեռքին էր։ Ներկա իրավիճակը մեծ մասամբ դրա հետևանքն է, բայց, իհարկե, հետագա գործընթացներն ավելի մեծ չափով կանխորոշեցին ստեղծված իրավիճակը։ Վերջին գրեթե մեկուկես տասնամյակում Հայաստանը վարում է անարդյունավետ արտաքին քաղաքականություն, որը պաշտպանություն է գտնում իշխանական և ընդդիմադիր քաղաքական գործիչների ու քաղաքական խմբերի մեծ մասի կողմից, ինչը սոցիալական խոր ճգնաժամով է պայմանավորված։ Ինչո՞վ է արտահայտվում արտաքին քաղաքականության անարդյունավետությունը, որո՞նք են այն պատճառներն ու հանգամանքները, որոնք կանխորոշել են արտաքինքաղաքականությունը, ինչպե՞ս եք գնահատում ներկա իրավիճակը ղարաբաղյանխնդրի առնչությամբ, ի՞նչ կարելի է ակնկալել մոտ ժամանակներս։ Հայաստանի արտաքին քաղաքականության գլխավոր գործոնն այն է, որ այն միշտ ուղղված է եղել քաղաքական ղեկավարության և նրա շրջապատի շահերի ու անվտանգության ապահովմանը։ Դա ավանդույթ է դարձել մեր երկրի համար, որին միշտ ուզում են վնասել խորագիտության և քաղաքական չափավորության պատճառով։ Ղարաբաղյան հարցում Հայաստանն սպասողական դիրք է գրավել` նախընտրելով նրբորեն պատասխանել արտաքին մարտահրավերներին, ոչ մի լուրջ ջանք չգործադրելով միջազգային ասպարեզում այս կամ այն խնդիրն առաջ տանելու ուղղությամբ։ Հայաստանի գործունեությունը ղարաբաղյան խնդրի առնչությամբ լիովին պայմանավորված է եղել բացառապես ինչ-որ վտանգներով` քաղաքական իրադրության և քաղաքական ղեկավարների վարկի նկատմամբ։ Հայաստանը հրաժարվել է ԼՂՀ-ի միջազգային ճանաչման, աշխարհում տեղի ունեցող տարբեր գործընթացների մեջ նրա ներգրավման նախաձեռնություններից։ Հայաստանի քաղաքական ղեկավարությունը հենց սկզբից էլ տրամադրված չի եղել և նպատակ չի ունեցել հասնելու ԼՂՀ-ի միջազգային ճանաչմանը։ Այդ խնդիրների առնչությամբ արված ամեն կարգի հայտարարությունները եղել են դատարկ ու ամբոխավարական խոսակցություններ` միտված ներքին լսարանի բավարարմանը, որը սկսել է հստակորեն հասկանալ, որ Հայաստանի քաղաքական ղեկավարությունը նման նպատակ չունի։ Այս առումով Հայաստանի քաղաքական ղեկավարությունը լիովին ընկրկել է արտաքին պահանջների առջև, որոնք առաջադրելիս ակնարկներ են արվել, որ «խելոք մնալու» դեպքում այդ վարքագիծը «կգրանցվի» նրանց ակտիվում։ Քաղաքական երկխոսությունից հանվել են ԼՂՀ-ի կորցրած տարածքների, փախստականների ու Ադրբեջանի ագրեսիվ գործունեության խնդիրների հետ կապված քաղաքական և հումանիտար բնույթի հնարավոր բոլոր հիմնավորումները։ Հայաստանն արտաքին ուժերին թույլ է տվել ղարաբաղյան թեման, որպես կարևորագույն առավելություն, վերածել հայ ժողովրդի ազդեցության և իրավունքների ճնշման գործոնի։ Հայաստանը Թուրքիայի հետ բանակցությունների մեջ մտավ ամենևին չհասկանալով ու հաշվի չառնելով այդ նախագծի հեղինակների իրական նպատակները, չկարողացավ հաշվարկել անգամ «երկրորդ քայլը», երբ Թուրքիային թույլ տվեց դառնալ ղարաբաղյան խնդրի կարգավորման իրական մասնակից, և այդ հարցն օգտագործել իր շահերի օգտին։ Հայաստանը, ունենալով ժամանակի պաշար և պաշտպանական ինքնաբավության ապահովման բազում ուղղություններ, հայտնվել է մի վիճակում, երբ սեփական պաշտպանունակությունը նենգափոխվել է Ռուսաստանի հետ ոչ այնքան հասկանալի հարաբերություններով։ Հասկանալով Ադրբեջանի մարտավարությունը` Հայաստանը վերածելու պաշարված ամրոցի, Հայաստանի ղեկավարությունն այդպես էլ համարձակություն չունեցավ հասցնելու համարժեք կանխիչ հարված, ինչն Ադրբեջանին կստիպեր նոր պատկերացում կազմելու լիամասշտաբ պատերազմի հնարավոր հետևանքների մասին։ Փաստորեն, Ադրբեջանը խախտել է նախկին պայմանավորվածությունները հրադադարի վերաբերյալ, և սկսել դանդաղընթաց պատերազմ, նպատակ ունենալով Հայաստանին հարկադրել զիջումների, ինչը, անտարակույս, նրան հնարավորություն կտար դուրս գալու բանակցություններից ու կարգավորման գործընթացից։ Ինչպիսի՞ն է կարգավորման նշանակությունը միջազգային ընկերակցության համար, և ի՞նչ բովանդակություն ունեն տեղի ունեցող բանակցությունները։ Աշխարհում շատ նպաստավոր իրավիճակ է ստեղծվել հայկական շահերի առնչությամբ` ինչպես ղարաբաղյան թեմայով, այնպես էլ այլ շոշափելի հարցերում։ Ակնհայտ է, որ ուժի առաջատար կենտրոնները, ԱՄՆ-ը, Եվրոպան, Ռուսաստանը, Իրանը և այլ պետություններ աջակցում են ու կաջակցեն Հայաստանին, որը հանվել է համաշխարհային քաղաքականության «ռեզերվից» և դարձել Թուրքիայի «զավթողամտության» զսպման կարևոր գործոն։ Թուրքական քաղաքականությունը դառնում է Արևմուտքի ու Արևելքի առաջատար պետությունների քաղաքական ռազմավարությունների զարգացման աննպաստ պայմաններից մեկը։ Թուրքիան հայտնվել է համաշխարհային ու տարածաշրջանային մեկուսացման մեջ ու շրջափակվել, և դա արվել է, առնվազն, ամերիկացիների ու եվրոպացիների փոխհամաձայնությամբ, այդ քաղաքականության հանդեպ Իրանի ու արաբական առաջատար պետությունների դրական վերաբերմունքով հանդերձ։ Հայաստանը տանում են քաղաքական խոչուխութերով` ապահովելով նրա կենսագործունեությունը, նրանից սպասելով ավելի արդյունավետ պետական գործառություն։ Ադրբեջանին հնարավորություն են ընձեռում ցուցադրելու իր «եզակի անկախությունը», իրականում նրան վերածելով «նավթի տակառի», որն ամեն անգամ Բաքվի ղեկավարության հոգեխանգարմունքի նոպայի ժամանակ մոտեցնում են մեծ պատերազմի իրողությանը, ուր նա շատ ավելին կկորցնի, քան տարածքներ։ Այն բանի ըմբռնումը, որ Ադրբեջանն իր այսօրվա նկարագրով և ճանաչված տարածքների շրջանակներում չի կարող բավականաչափ երկար գոյատևել, աղերս ունի ոչ միայն տարածաշրջանային որոշակի ծրագրերի, այլև սահմանների վերաձևման և ազդեցության ոլորտների փոփոխման ընդհանուր դոկտրինի հետ։ Մի շարք առաջատար պետություններ սկսել են է՛լ ավելի ակնհայտորեն հասկանալ, որ Ադրբեջանի հետ երկարաժամկետ ծրագրեր կապելը խոր մոլորություն կլինի։ Այդ ժողովրդին վիճակված է կորցնել ոչ միայն պետականությունը, այլև հայրենիքն ու ցրիվ գալ Եվրասիայի վիթխարատարած լայնություններում, դատապարտվելով ուծացման, մի շարք ենթազգերի առաջացման` թուրքախոս պոլովեցների նման։ Ադրբեջանը պիտի ընտրություն կատարի` կամ հաշտվի այնպիսի երկրի դրության հետ, որը չունի ո՛չ քաղաքական, ո՛չ տարածքային հավակնություններ և համաձայն է ավելի մեծ տարածքների կորստյան, կամ դառնա Թուրքիայի արբանյակ և ոչնչանա բախումներում, որ սպասվում են թուրքական վերնախավի հրահրած ամեն կարգի մեծապետական նկրտումների հետևանքով։ Դրա հետ մեկտեղ, հայկական ռեսուրսը հենց նրա համար էլ ռեսուրս է, որ օգտագործվի, ընդ որում, ոչ մի կասկած չկա, որ եթե հայ ազգը վճռական նախաձեռնություններ չունենա տարածաշրջանային աշխարհաքաղաքական նախագծերին ակտիվորեն մասնակցելու վերաբերյալ, ապա Հայաստանը ոչ միշտ կհամարվի քաղաքական գործոն։ Այլ կերպ չի կարող լինել, այլ կերպ չի լինում քաղաքական պատմության մեջ։ Ղարաբաղյան խնդրի վերաբերյալ «մեծ եռյակի» հայտնի հայտարարությունը միայն քարոզչական քայլ չէ, որն ընդհանուր ոչինչ չունի ԱՄՆ-ի, Ֆրանսիայի և Ռուսաստանի, ինչպես նաև նրանց ծիրում գտնվող պետությունների իրական ծրագրերի ու մտադրությունների հետ։ Այդ հայտարարությունը կարող էր միանգամայն ուրիշ լինել և ոչ մի հույս չտալ Ադրբեջանին, անգամ սին հույս, եթե Հայաստանն այլ քաղաքական ոճ հետապնդեր և ավելի բովանդակային քաղաքականություն վարեր։ Հայաստանի քաղաքական ղեկավարությունն ու պաշտոնական մեկնաբանները բազմիցս հայտարարել են, որ նրա համար ընդունելի չէ ղարաբաղյան խնդրի լուծման որևէ տարբերակ, եթե ԼՂՀ-ն չի ճանաչվում անկախ պետություն, չեն ապահովվում ցամաքային կապ Հայաստանի հետ և անվտանգության միջազգային երաշխիքներ։ Սա են միշտ վկայակոչում վարձու փորձագետներն ու քաղաքական գործիչները, որոնք պնդում են, թե, իբր, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի մասնակցությամբ մշակված մադրիդյան սկզբունքները պարունակում են Հայաստանի այս մտադրություններն ու պայմանները։ Պետք է ասել, որ ԼՂՀ-ի գոյության այդ շատ սահմանափակ ձևաչափը, որ ենթադրում է հայկական ղեկավարությունը, ամենևին էլ չի երաշխավորում ոչ միայն ԼՂՀ-ի, այլև Հայաստանի անվտանգությունը։ Բայց անգամ այդ ձևաչափն է լիովին բացակայում և չի նախատեսվում ո՛չ մադրիդյան սկզբունքներում, ո՛չ հայտնի վարկածներից որևէ մեկում։ Պատահական չէ, որ բանակցությունների հենց սկզբից, դեռ մինչև մադրիդյան սկզբունքների մշակումը, հայկական ղեկավարությունն ավելի մեծ չափով, քան ադրբեջանականը, հակված էր բանակցությունների փակ բնույթին, ինչը ոչնչով հիմնավորված չէր ո՛չ բանակցությունների հաջողության, ո՛չ ազգային շահերի տեսակետից։ Որքանո՞վ է հիմնավորված պատերազմական գործողությունների վերսկսմանհավանականությունը։ Պատերազմական գործողությունների վերսկսումն այնպիսի ընկալմամբ, ինչպիսին պատկերվում է ծավալված քաղաքական բանավեճում, հնարավոր է միայն Ադրբեջանի ու Թուրքիայի միջև միանգամայն որոշակի պայմանավորվածության միջոցով, ինչը ներկայում լինել չի կարող։ Թուրքիան կարող է շահագրգռված լինել ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմով, եթե խիստ մեկուսացված ու շրջափակված լինի և հարկ լինի ցուցադրել իր դերը տարածաշրջանում։ Այլ բան է, որ Ադրբեջանն ընտրել է ռազմաճակատի գծում մանր դիվերսիաների ու սադրանքների շատ հարմար մարտավարությունը, ինչը վաղ թե ուշ կհանգեցնի պատերազմի, բայց արդեն Հայաստանի նախաձեռնությամբ, որի համար անընդունելի կդառնա նման իրադրությունը։ Ակնհայտ է դարձել, որ Ադրբեջանը կշարունակի այդ մարտավարությունը, հույսը դնելով Հայաստանի համբերատարության վրա։ Եթե Հայաստանը համոզվի, որ պատերազմն իր համար վատթարագույնը չէ, հույսեր կան ոչ միայն խնդրի լուծման, այլև հաղթանակի, հակառակորդի ջախջախիչ պարտության։ Պատերազմական գործողությունների վերսկսման առումով կանխորոշվածություն չկա, երբ երկու երկրների քաղաքական ղեկավարները, ժողովուրդներից աղետալիորեն կտրված, որոշումներ են ընդունում առանց ազգային շահերը հաշվի առնելու։ Կհաղթի ո՛չ նա, ով լավ է պատրաստված պատերազմի, տվյալ դեպքում սա ամենակարևոր գործոնը չէ, այլ նա, ով կսկսի պատերազմը։ Բացի այդ, կարող է լինել պատերազմի երկու վարկած. երբ Թուրքիան շահագրգռված է, երբ Թուրքիան շահագրգռված չէ։ Հայաստանի զինվորական հրամանատարությունն անվիճելի վաստակ ունի, բայց ժամանակն է, որ նա զիջի տեղը։ Սա սկսել են հասկանալ արդեն ոչ թե շատերը, այլ բոլորը։ Այն պնդումը, թե Հայաստանի քաղաքական ղեկավարությունը պետք է հրաժարական տա, ինքնըստինքյան վերացական ու սքողման հայտարարություն է։ Պետք է ավելի կոնկրետ լինել որոշումներ ընդունելիս և պահանջել` Հայաստանի զինվորական ղեկավարությունը պետք է հրաժարական տա։ Եկել է այլ մարդկանց ժամանակը։ Մի՞թե ուրիշ մարդիկ չկան։ Մեզ համար ո՞րն է այս վիճակից դուրս գալու ելքը։ Հայաստանի ղեկավարությունը զարմանալի հետևողականությամբ պայքարում է ամեն տեսակի նախաձեռնությունների դեմ ինչպես Ղարաբաղում, այնպես էլ հայկական սփյուռքում։ Ցանկությունը, որ հայ ժողովուրդը իրական այլընտրանք չունենա, ղեկավարության համար ասես նպատակ լինի։ Դրա հետ մեկտեղ, ակնհայտ է դարձել, որ Հայաստանի առջև ավելի բարդ խնդիրներ են ծառացած, քան հայ ղեկավարները կարող են պատկերացնել։ Հայաստանի առջև խնդիր է ծառացել դառնալու ոչ շատ կարևոր, բայց, այնուամենայնիվ, տարածաշրջանային աշխարհաքաղաքականության սուբյեկտ և ուժի համաշխարհային կենտրոնների առանցքային գործընկեր։ Այս ամենը հնարավոր է, եթե «հայ ցանցային կառույցը», որն իր հնարավորություններով արդեն հիմա ավելի ուժեղ է, քան առանձին պետություններ, վերակազմավորվի։ «Հայ ցանցային կառույցը» թիրախ է դարձել մի շարք խոշոր պետությունների համար, որոնք խնդիր են դնում չեզոքացնելու նրան կամ դարձնելու գործընկեր։ Մի շարք պետությունների հետախուզական ծառայություններում բարձրաստիճան շատ աշխատակիցներ կորցրել են ծառայողական հեռանկարը և խոստովանել են, որ «հայկական ուղղությամբ» կրած անհաջողության պատճառով իրենք լիովին ձախողել են աշխատանքը։ «Հայ ցանցային կառույցը» ոչնչացնելը կամ կլանելը հեշտ չէ, գրեթե անհնար է, բայց, ցավոք, բուն հայ իրականությունը դեռևս ձեռնամուխ չի եղել կոնկրետ կառույցների վերակազմավորմանը։ ՈՒստի կորսվում է պատմականորեն թանկ ժամանակը, չկա նոր խնդիրների ըմբռնում։ Բայց կան շատ լուրջ նախադրյալներ, որ նոր կառույցները, որոնք ակտիվորեն ստեղծվում են, ավելի լայն և արդյունավետ գործունեություն կսկսեն։ Հարցազրույցը` Ֆելիքս ԳԻԲԱՐՅԱՆԻ Իրատես դե ֆակտո 2010-10-10 В интервью «Иратес де-факто» политолог Игорь Мурадян отметил, что не считает одержанную в 1994 году победу в Карабахе блестящей, поскольку армянские войска, остановив попытки Азербайджана внести перелом в ход боевых действий, так и не установили контроль над большей частью Карабаха. Армия НКР не сумела вернуть Шаумян и территории равнинного Карабаха, потеряла контроль над важнейшим Хорадизским узлом. И в этих условиях нельзя говорить, что утверждения о необходимости довести до конца дело, является неприемлемым, заметил Игорь Мурадян. (В его недавних статьях прозвучал прогноз о том, что единственным спасением Армении могут стать новые войны). Перед армянскими войсками не ставилась задача достичь Куры, но именно это могло позволить добиться успехов в политике, считает политолог. Он считает, что в то время дипломатией в Армении занимались неопытные специалисты, а армией командовали непрофессионалы, а за последние 15 лет Армения проводит неэффективную внешнюю политику. «Проблема внешней политики состоит в том, что она всегда была направлена на обеспечение интересов и безопасности политического руководства и его окружения», считает Игорь Мурадян. В карабахском урегулировании Армения приняла выжидательную позицию и не продвигает какие-либо задачи на международной арене. Все действия Армении обусловлены некими вызовами и угрозами. Армения отказалась от международного признания НКР, да у ее политического руководства изначально не было такой цели. Из повестки политического диалога были изъяты вопросы, связанные с утерянными карабахскими территориями, армянскими беженцами и агрессивным поведением Азербайджана. Карабахская тематика была превращена в средство влияния на общество в Армении. В отношения с Турцией Армения также вступила, не осознав до конца истинные цели их авторов, и позволила Турции стать участником карабахского процесса, говорит Игорь Мурадян. Имея множество ресурсов и путей обеспечения безопасности, Армения заменила собственную обороноспособность непонятными отношениями с Россией. Армения не предприняла превентивных мер, и сейчас Азербайджан, фактически, развязал медленную войну против Карабаха, пытаясь вынудить Ереван к уступкам. Политолог считает, что международная ситуация в данный момент весьма выгодна для Армении в целом и Карабаха в частности. Все мировые центры – США, Европа, Россия, Иран – поддерживают Армению, которая превращена в важнейший фактор сдерживания турецкой экспансии. Турция сейчас в изоляции, говорит Игорь Мурадян. А Армении обеспечивается все для нормальной жизнедеятельности. Азербайджан же превращен в «керосиновую бочку», и его каждый раз предупреждают, что, развязав войну, он потеряет больше, чем территории. То, что Азербайджан не может существовать в нынешних признанных границах, зафиксировано не только в региональных проектах, но и в общей доктрине перекройки мировых границ, говорит Игорь Мурадян. Многие уже не связывают с Азербайджаном долгосрочные планы. Этому народу суждено утерять не только государственность, но и родину, говорит Игорь Мурадян. Азербайджан должен либо смириться с утерей новых территорий и довольствоваться тем, на что у него нет прав, либо стать спутником Турции и исчезнуть в столкновениях, которые возникнут в турецкой элите вследствие имперских амбиций. Но если Армения и впредь не будет проявлять инициативу, однажды она утеряет статус геополитического фактора. Заявление «большой тройки» могло бы абсолютно лишить Азербайджан надежды и быть совершенно иным, будь армянская дипломатия активнее и умнее, считает Игорь Мурадян. Армения заявляла, что для нее приемлемо урегулирование конфликта, при котором НКР признается независимым государством, обеспечивается сухопутная связь с Арменией и международные гарантии безопасности. И именно на это ссылаются эксперты, утверждая, что в этом контексте мадридские принципы ОБСЕ вполне отвечают интересам Армении. Но предложенный армянским руководством формат не обеспечивает безопасность не только НКР, но и Армении, говорит Игорь Мурадян. Политолог считает, что вероятность возобновления войны обусловлена наличием договоренности между Турцией и Азербайджаном, чего в настоящее время быть не может. Турция может быть заинтересована в войне с Карабахом, если ощутит жесткую изоляцию и вознамерится продемонстрировать свою роль в регионе. «Азербайджан избрал тактику «мелкой» войны – диверсий, провокаций, и это рано или поздно приведет к войне, но уже со стороны Армении. Если, конечно, Армения будет уверена, что война – это не самое страшное, и есть надежда на окончательную победу. Победит не тот, кто готов к войне, а тот, кто ее начнет», считает Игорь Мурадян. Кроме того, есть две версии войны: если Турция заинтересована или если Турция не заинтересована. Военное командование Армении имеет большие заслуги перед родиной, но пришло время уступить свое место. «Армянское руководство с удивительной последовательностью борется с любыми инициативами как в Карабахе, так и Диаспоре», – говорит Игорь Мурадян. При этом, проблемы, перед лицом которых оказалась Армения, как выяснилось, серьезнее, чем предполагало руководство. Перед Арменией стоит задача стать важным региональным фактором и серьезным партнером мировых центров. Это возможно, если «армянская сеть», потенциал которой превышает возможности некоторых государств, реорганизуется. Ряд государств пытаются нивелировать влияние «армянской сети». Это им не удается, но и армянские реалии пока не пытаются реорганизовать структуры сети. Мы теряем время, не ставим конкретные задачи, но есть предпосылки, что новые структуры, которые сейчас создаются, начнут более обширную и эффективную деятельность. 2010-10-05 В случае вытеснения «Би-Пи» из мирового нефтяного бизнеса На вопрос lragir.am отвечает политолог Игорь Мурадян Господин Мурадян, Вы занимаетесь вопросами геоэкономики, и уделяете много внимания проблемам нефти, газа и энергокоммуникаций. Как отразится авария в Мексиканской заливе на международной политике, на геоэкономических реалиях? Уже достаточно широко сообщалось, что данная авария может привести к резкому повышению цен на нефть, что вовсе не однозначно. Но, мировые нефтедобывающие державы обладают значительными резервными мощностями по добычи нефти, и возможно, цены повысятся, но не до столь высокого уровня. В данном случае, в выигрыше окажутся арабские государства, Иран и Венесуэла, некоторые другие экспортеры нефти, но никак не Россия и прикаспийские страны. Дело в том, что Евразийские нефтедобывающие страны – Россия, Казахстан и Азербайджан не могут рассматриваться стратегическими поставщиками, так, как не обладают значительными резервами мощностей по добыче, в отличие от стран членов ОПЕК. Но, основные выгоды, в данной ситуации, принесет наращивание добычи, а не рост цен. Если даже цены на нефть и взлетят, то это будет ситуационное явление. Хотелось бы отметить другое, каким образом используются подобные глобальные аварии в мировых политических играх. Конечно, никак невозможно говорить о том, что данная авария в Мексиканском заливе произошла по злому умыслу, это опережение добычи на шельфе технологий, рано или поздно должно было привести к подобной катастрофе. Но, совершенно ясно, что данная авария используется в политических целях. Дело в том, что, наряду с тем, что Великобритания, независимо от правящей в Лондоне политической партии, предпочитает видеть в Вашингтоне у власти представителя Республиканцев, нежели Демократической партии, британцы имеют все основания не взлюбить Б. Обаму. Это обстоятельство явственно проявлялось и в самые последние времена, то есть, во время президентства Б. Клинтона и Дж. Буша. В отношении Б. Обамы, британский истеблишмент «объявил» его врагом определенных глобальных интересов англо-саксонской консервативной элиты, еще во время президентской предвыборной кампании. Данная ненависть к Б. Обаме объясняется не столько конъюктурными мотивами, а весьма глубокими сакраментальными соображениями, и не удивительно, что Б. Обама не упустил возможности, чтобы нанести удар по «Бритиш Петролеум», что означало удар по Великобритании. Нужно, также, отметить, что сама «Би-Пи» имела непосредственные претензии к команде Б. Обамы, так, как при нем, компания лишилась стратегической поддержки США в осуществлении своей глобальной политики. Как известно, и Б. Клинтон, и Дж. Буш безусловно поддерживали «Би-Пи», которая выступала в качестве «дирижера» не только европейской, но и американской нефтяной политики. При Б. Обаме, компания лишилась этой поддержки, что поставило под сомнение перспективы ее дальнейшей роли в мировой геоэкономике. Такого отношения обе стороны не простят друг другу. Несомненно, в случае вытеснения «Би-Пи» из мирового нефтяного бизнеса, Британская империя объявит «войну» Б. Обаме, что возможно пройдет «красной линией» через всю дальнейшую деятельность американского президента. «Бритиш Петролеум», несмотря на всевозможные попытки различных комментаторов выдать эту компанию за некую международную, все же, является политическим инструментарием и важнейшим рычагом британской внешней политики. С этой компанией связаны интересы ведущих бизнес-кругов, британской аристократии и королевской семьи. Данная компания обеспечивает британской элите дополнительную ренту в мировом бизнесе. Столь сильный удар по «Би-Пи», станет более, чем убийственным для Великобритании. Не думаю, что эта катастрофа приведет к прекращению существования «Би-Пи», так, как за этой компанией стоит британская политика, но ей может нанести столь существенный удар, что компания утратит самостоятельность в принятии решений, а это, в свою очередь изменит геоэкономическую ситуацию во многих регионах, где эта компания «правила балом», например, в Кавказско-Каспийском регионе. В случае возникновения реальной угрозы существованию «Би-Пи», компания предпримет ряд шагов, чтобы поставить под угрозу доминирующую роль США в функционировании Кавказско-Каспийского энергетического комплекса, подключив к этой «войне» Турцию, которая предъявит свои претензии на энергетические коммуникации и другие объекты данного комплекса. Возможно, будет нарушена вся системы функционирования этого комплекса по добыче и транспортировке нефти и газа, и не только в Кавказско-Каспийском регионе. Во всяком случае, гораздо больше проиграют страны регионов, нежели ведущие державы. 2010-06-04 Ինչպե՞ս կբնութագրեիք ղարաբաղյան խնդրի շուրջ վերջին իրադարձությունները, ինչպիսի՞ն են կարգավորման գործընթացի միտումները, ո՞ւմ նախաձեռնություններնավելի ակտուալ կլինեն, կարելի՞ է սպասել ռազմական գործողություններիվերսկսում: Այն բանից հետո, երբ Ռուսաստանի փոխանցմամբ Թուրքիան ղարաբաղյան թեմայով քննարկման մեջ մտավ, նրան այս ասպարեզից դուրս հանելն անհնար կլինի: Առայժմ Թուրքիան անհաջող փորձեր է կատարում օգտագործել ղարաբաղյան գործոնը արևմտյան հասարակության վրա հակագրոհի համար, ցանկանալով Արևմուտքից երաշխիքներ ստանալ, որ իր վրա հայկական գործոնով այլևս ճնշումներ չեն գործադրվի: Սակայն լիովին սպասելի են Թուրքիայի նոր հավակնությունները, ով կփորձի հասնել ճանաչման` որպես ղարաբաղյան կարգավորման մասնակից: Ռուսաստանն իր գործը արել է և կարող է հետևել Կովկասում թուրքական ազդեցությունը սահմանափակելու ԱՄՆ ջանքերին: Բայց խնդիրն այն է, որ Ռուսաստանը կկորցնի իր ունակությունը Թուրքիայի էքսպանսիան զսպելու հարցում, նախևառաջ կովկասյան ուղղությամբ: Այդ պատճառով հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման էպոտաժային փուլը դարձավ ղարաբաղյան հարցում Թուրքիային նոր դեր տալը: Ռուսաստանը ձև է անում, որ ամեն ինչ հսկողության տակ է, ինչպես ասել է ՀՀ ազգային անվտանգության մի կրտսեր սպա, բայց այս ամենն ընդամենը սնապարծություն է: Բավական կլինի, որ ամերիկացիները անձամբ սպասողական դիրք գրավեն տարածաշրջանում, եւ Ռուսաստանը ստիպված կլինի կովկասյան քաղաքականության մեջ իր տեղը կիսել Թուրքիայի հետ, և առանց Թուրքիայի ղարաբաղյան կարգավորման ցանկացած նախաձեռնություն ոչ լեգիտիմ կլինի: Հայաստանն անձայն թույլ է տվել Ռուսաստանին ղարաբաղյան թեման փոխարինել Թուրքիայի հետ նոր հարաբերություններով: Բարեբախտաբար, ԱՄՆ չի պատրաստվում հեռանալ տարածաշրջանից, և ամեն ինչ այնքան պարզ չէ, ինչքան թվում է: Կարգավորման գործընթաց պարզապես գոյություն չունի: Հայաստանից պահանջվել են տարբեր քայլեր և մասնակցություն տարբեր “նախագծերում” և նա կատարել է արտաքին գործընկերների բոլոր պայմանները: Այդ պայմաններից մեկն այսպես կոչված նոր առաջարկներն են ղարաբաղյան կարգավորման վերաբերյալ: Դա տեղի ունեցավ, և Հայաստանը հանդես եկավ Մադրիդյան սկզբունքների վերաբերյալ նոր առաջարկներով: Դրանով նա չի կանգնեցնի իր հանդեպ արտաքին պահանջները, սակայն հայկական ղեկավարությունը պատրաստ է մինչև վերջ գնալ, հույս ունենալով իր համար իշխանության իրավունք խնդրել: Կարգավորման գործընթացում ոչ մի նոր բան ի հայտ չեկավ, իսկ գործընթաց, որպես այդպիսին, գոյություն չունի: Իհարկե, պրագմատիկ հայ հասարակությանն արտաքին քաղաքական դեմագոգիայում 2 հարց է հետաքրքրել: Սարգսյանը կգնա արդյոք ֆուտբոլային հանդիպմանը (այս հարցը արդեն վճռվել է), և կլինի արդյոք պատերազմ Ղարաբաղում: Պետք է դիտարկել պատերազմի 2 ֆորմատ` մեծ և փոքր: Մեծ տարածաշրջանային պատերազմը կծագի, երբ այս տարածաշրջանից կհեռանա ԱՄՆ-ն, ընդ որում կհեռանան բրիտանական ոճով, թողնելով իրադարձությունների զարգացման ակտուալ սխեմաներ: Այդ ժամանակ պետք է սպասել “նոր սկյութների, որոնք եկեղեցիներից քշել են ձիերին”: Փոքր պատերազմը հնարավոր է միայն Անկարայից դեպի Բաքու որոշակի ազդանշանների փոխանցման դեպքում այն մասին, որ Թուրքիան կապահովի անհրաժեշտ պաշտպանություն: Իմ կարծիքով, համաշխարհային վերլուծական հասարակությունը չափից ավելի պահպանողական է և ավելի քիչ է հակված խուճապային տրամադրություններին, քան կարելի էր ցանկանալ: Բալկաններից Պակիստան հավաքվել է բավականաչափ վառելանյութ, և Թուրքիան ստացել է սպառիչ բացատրություն, որպեսզի որոշում կայացնի` նման ազդանշան տա՞լ Բաքվին, թե ոչ: Ներկա փուլում Թուրքիան ոչ թե կորցնելու բան չունի, այլ ավելին ակնկալելու չունի, և եկել է պահը ցույց տալու, թե տարածարջանում ով է գլխավորը: Ամենացուցադրական ձևով կարելի է դա անել` պատերազմ հրահրելով Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև, այդ ժամանակ Թուրքիան կորոշի` երբ սկսել պատերազմը, ինչ ինտենսիվությամբ այն վարել և երբ ավարտել: Ուրիշ սցենարներ պատերազմը վերսկսելու, այդ թվում Ադրբեջանի սեփական նախաձեռնությամբ, անհնար է: Դրանով հանդերձ, ԱՄՆ-ն և Ռուսաստանը իրական ակտիվություն չեն ցուցաբերի, քանի որ կուզենային ներքաշվել Թուրքիայի հետ կոնֆրոնտացիոն հարաբերությունների մեջ: Պետք է հասկանալ, որ Թուրքիայի ազդանշանները բոլորովին կապ չունեն հայ-թուրքական հարաբերությունների ու ղարաբաղյան կարգավորման հետ: Թուրքիան որոշում է իր աշխարհաքաղաքական արմատական հարցերը: Այսպիսով, լուսացույցն Անկարայում է, իսկ ո՞ւմ ձեռքին է քարը: Հայ-թուրքական կարգավորման ամենասկզբից էլ ես պնդում եմ, որ հայ-թուրքական կարգավորում ըստ էության չկա, տեղի են ունենում գործընթացներ` պայմանավորված բոլորովին այլ նպատականերով և խնդիրներով: Չէր կարելի Հայաստանի նման քաղաքական անտարբեր դերն ընդունել որպես իրական քաղաքականության էպատաժ և դրանով երկիրը դնել օտար նպատակների տակ: Չնայած, նույնիսկ այս իրավիճակում Հայաստանը կարող էր շատ բան շահել, եթե այժմ պահանջեր իր վարձատրությունն այս խաղում իր մասնակցության համար: Դրա վարձատրությունը կարող էր լինել անվտանգությունը և ֆինանսական օժանդակությունը: Սակայն ով կկկատարի այդ դերը դիվաանագիտության և արտաքին քաղաքականության մեջ, որն ընդգրկում է ոչ միայն դիվանագիտությունը: Իրավիճակը տհաճ է, սակայն հեռու ձախողումից եւ, առավել ևս, աղետից: Պետք է հասկանալ, որ “համաշխարհային պատժիչ արշավի առաջնորդները մոլորված են, թուլացած իրենց գաղափարական և կամային ողորմելիության մեջ, բոլորովին սարսափելի չեն խռովարար կորպորացիաների և հանրությունների համար, համաշխարհային արշավը զրկված է ասպետներից և գործում է բացարձակապես խղճուկ վարձկաններով”: Կճեղքենք, տղաներ: 2010-03-29 2009 քաղաքական տարվա իրադարձությունների վերաբերյալ մեր հարցերին պատասխանում է քաղաքագետ Իգոր Մուրադյանը: Պարոն Մուրադյան, ավարտվում է թե Հայաստանի, թե ողջ աշխարհի համար բարդ ու անկանխատեսելի տարին: Ինչպես կգնահատեք տարվա արդյունքները Հայաստանի համար, ինչ եզրահանգումներ ունեք Հայաստանի արտաքին ու ներքին, տնտեսական քաղաքականության վերաբերյալ: Եւ ինչ սպասելիքներ կան առաջիկա տարում: Ինչպես եւ ենթադրվում էր 2008-ի վերջին, այսպես կոչված համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը այնքան աղետալի չէր, որքան ներկայացնում էին լիբերալ տնտեսագետներն ու քաղաքական գործիչները: Իստեբլիշմենտը գերադասեց ինքն իրեն ապահովագրել, եւ առաջադրեց ամենաանբարենպաստ գնահատականներն ու կանխատեսումները: Իրականում պարզվեց, որ ուժի համաշխարհային կենտրոնները բավարար տնտեսական ու քաղաքական ռեսուրս ունեն՝ թույլ չտալու հասարակական անկայունություն եւ հարթելու առավել սուր խնդիրները: Տվյալ ճգնաժամը գլոբալ նշանակություն չունեցավ, հասարակական արտադրության ամբողջության իմաստով, եւ առավելապես ոչ լիկվիդայնության ճգնաժամ էր, ինչը պայմանավորեց տնտեսական քաղաքականության արդյունավետությունը, որն ուղղված էր այդ ոչ լիկվիդայնության կրճատմանը: Դա կանդրադառնա բազային մասնաչափերին, սպառման բնույթին ու ոճին, որը կդառնա այլ, առավել կապված իրական տնտեսությանը: Բառացիորեն մեկ տարում վերլուծության ենթարկվեցին խնդիրները, ընտրվեցին ու կիրառվեցին ճգնաժամը մարելու լծակները, եւ հետագայում, 2-3 տարվա ընթացքում տեղի կունենա ֆինանսական ոլորտի ու սպառման հավասարակշռություն: Մեկ տարի առաջ հայաստանի կառավարությանն առաջարկվեց գնալ վա-բանկ եւ ընտրել բավական ռիսկային տարբերակ, այսինքն ձգտել կենտրոնանալ հնարավոր աղբյուրներից ներդրումներ ներգրավելու վրա, զարգացնելու ենթակառուցվածքներն ու արտադրությունը: Ընդ որում, հնարավոր է, առավել կարեւոր խնդիր էր դիտվում հենց ճգնաժամի պայմաններում իմաստավորել եւ ստեղծել թեկուզ տնտեսական-նախագծային պաշար տնտեսության իրական հատվածի զարգացման համար, որն ապահովեր արտահանման աճը եւ ներմուծման մասնակի փոխարինումը: Տարին ցույց տվեց, որ Հայաստանը, որ վաղուց համագործակցում է միջազգային ֆինանսական կառույցների ու Ռուսաստանի հետ, ստացավ արտաքին զգալի օգնություն, որը կոչված էր ոչ այնքան հարթելու ճգնաժամի սուր անկյունները, որքան ցույց տալու արտաքին գործընկերներին ու հակառակորդներին, որ Հայաստանը չի մնա մեկուսացման մեջ եւ կարող է արտաքին աջակցության հույս ունենալ: Միաժամանակ, ինչպես չկար, այնպես էլ չկա ոչ մի համենայնդեպս հռչակված մտադրություն արդյունաբերության լուրջ զարգացման, մրցունակ լոկոմոտիվային ոլորտների ստեղծման մասին: Հիմնականում խաղարկում էին այն, ինչ նախանշվել էր նախկինում, սակայն ոչ մի կերպ չեն դիտարկվել արդյունաբերության ու արտահանման զարգացման նոր ծրագրեր: Զարմանք է հարուցում, թե ինչպես, եւ գլխավորը՝ ինչ պատճառներով, Հայաստանի տնտեսական ու քաղաքական էլիտան այդքան հետեւողականորեն անտեսում է արդյունաբերության զարգացումը, խուսափելով նոր ձեռնարկություններ ու ոլորտներ ստեղծելու հնարավորությունների քննարկումից: Նույնիսկ տնտեսության դրական պահերը, օրինակ բանկային համակարգի կայունությունը, չբերեցին այս կամ այն ոլորտների զարգացմանը, նույնիսկ ոչ նյութական արտադրության: Իրական հատվածի ոչ մի ոլորտ չզգաց ու չէր կարող ստանալ բանկա-վարկային համակարգը որպես գործընկեր: Վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում ոչ այնքան հարգարժան ու բացահայտ մարգինալ տնտեսագետներն ու քաղաքագետները կանխատեսում էին, թե շատ շուտով լիբերալ ու նեոլիբերալ տնտեսական գաղափարախոսությունն աշխարհում կսպառվի, եւ շատ վտանգավոր է թվում ֆինանսական ոլորտի ու իրական հատվածի հրեշավոր խզվածությունը: Այս մտքերը հիմա էլ են մնում մարգինալիտետի ոլորտում, սակայն, այնուամենայնիվ, լիբերալ տնտեսության խափանում համաշխարհային մասշտաբով տեղի ունեցավ: Դեռ պետք է իմաստավորվի, թե ինչ չափով են համատեղելի լիբերալիզմն ու մոնետարիզմը, սակայն նույնիսկ այսքան հնացած ու արատավոր համաշխարհային մոդելի պայմաններում իրական, մրցունակ հատվածի զարգացումը հնարավոր է, նաեւ ոչ մեծ ու պաշարներով ոչ հարուստ երկրում: Հայաստանում տեղ ունի տնտեսության խնդիրների եւ հայկական տնտեսական էլիտայի թերարժեք մենթալության, կոռուպցիայի բարձր մակարդակի ու ոչ ադեկվատ մենեջմենտի անհամատեղելիությունը: Նման պայմաններում Հայաստանի տնտեսական հետագա զարգացումը տեղի կունենա քարշ եկող աութսայդերի ռիթմով: Ունիվերսալ գնահատականների համակարգը պարզվեց այնպես է ձեւավորվել, որ Հայաստանը, նաեւ սփյուռքը ենթարկվեցին հզոր հարձակման, որը դեռեւս լիովին չի գիտակցվել: Տվյալ խնդիրն այդքան էլ բարդ չէ գիտակցելու համար: Հայերը կուզեին շախմատ խաղալ, սակայն նրանց ցույց են տալիս զառը, որտեղ չափազանց շատ են պատահականությունները: Ինչպե՞ս արձագանքեց 2009 թ. Խնդիրներին Հայաստանի քաղաքական դասը, ինչո՞վ դուրս եկավ երկիրը արտաքին քաղաքականության ակտիվ փուլից, որում հայտնվել էր հայ-թուրքական հարաբերության կարգավորման հետ կապված: 2009 թվականի քաղաքական բաղկացուցիչը Հայաստանի համար առավել տխուր էր: Ինչպես նկատել ենք մամուլում, հասարակական լայն հատվածներում թվում էր տեղի էր ունենում ակտիվ ու բազմակողմ քննարկում: Իրականում, ոչ մի քննարկում, ըստ էության, չեղավ, փոխարենը տեղի ունեցավ բավական պարզունակ փոխադարձ հայհոյանք կառավարության վճարած ֆունկցիոներների ու բոլոր առումներով ինքզինքը վարկաբեկած ընդդիմադիր ու պսեվդոընդդիմադիր հատկություններով քաղաքական կուսակցությունների ներկայացուցիչների միջեւ: Արդյունքում պարզվեց, որ Հայաստանում տեղի է ունենում ոչ թե հասարակական-քաղաքական պայքար, այլ հարմար ներկայացումներ արտաքին շահագրգիռ ուժային կենտրոնների համար: Տվյալ, քաղաքական գործիչների ու գավառական բնույթի գաղափարախոսների միջեւ գործնականում խուլիգանական լեզվակռվում շոշափվում էին հարցեր, որոնք կարող էին վնաս հասցնել ընդդիմախոսներին, բայց ոչ խնդրի էությանը: Գործնականում, չքննարկվեցին հայ-թուրքական “կարգավորման” նախագծի գործոնները եւ նպատակները: Պետք է լավ հասկանալ երկու բաղադրիչ: Նախ, ԱՄՆ տվյալ նախաձեռնությունը, նրա առաջարկած նախագծի ողջ անորոշությամբ հանդերձ, ցանկացած պարագայում ուղղված էր Թուրքիայի արտաքին քաղաքական հավակնությունները զսպելուն, նրան արեւելյան ուղղությամբ էքսպանսիայի մասով որեւէ փաստարկներից զրկելուն, Թուրքիայի վրա ճնշման ավանդական հայկական գործոնը հաստատելուն ու ուժեղացնելուն: Երկրորդ, տվյալ նախագիծը ԱՄՆ համար ամենեւին էլ առաջնահերթային չէ, եւ նրանք չեն պատրաստվում դրա իրականացման համար բավարար քաղաքական ռեսուրսներ ծախսել: Թուրքիայի վերաբերյալ Բարաք Օբամայի ռեպլիկներն առավելապես ցուցադրական ու քարոզչական բնույթ ունեին, այսինքն՝ “գործն արված է, կարելի է նաեւ մոռանալ”: Ոչ ԱՄՆ, ոչ Եվրամիությունը (ընդ որում, ոչ միայն առաջատար եվրոպական պետությունները, այլ հենց Եվրամիությունը), ամենեւին էլ շահագրգռված չեն հայ-թուրքական հարաբերության կարգավորմամբ, այլ “հայկական գործոնի” տրանսֆորմացմամբ եւ մոդեռնացմամբ, որպես Թուրքիային զսպելու երկու տասնյակ գործոններից մեկը: Թուրքիայի վերածվելը տարածաշրջանային մակրոտերության, չնայած դիվանագիտական ռեվերանսներին ու հնարքներին, սպառնալիք է ոչ միայն Արեւմուտքի, այլեւ Արեւելքի տերությունների համար, ինչպես Ռուսաստանը եւ Իրանը: Թուրքիայի շուրջ օղակը կսեղմվի, եւ այն կձգեն Հայաստանի բառացիորեն բոլոր մեծ ու փոքր գործընկերները: Եւ պետք էր արդյոք “ռազմատենչ գավառացիների” այս ողջ դիմակահանդեսը, ովքեր իրենց երեւանյան քթից այն կողմ չեն տեսնում: Անհեթեթության բարձրակետը կլիներ, եթե թուրքերը կամ ամերիկացիները, կամ մեկ ուրիշը, Հայաստանին մեղադրեին “կարգավորման” տվյալ գործընթացը տապալելու մեջ: Ցնցող, սակայն սպասելի ու տրամաբանական էր, որ իշխող վարչակարգն ու ակտուալ ընդդիմությունը մրցակցում են այս թվացյալ “կարգավորումը” թուրքերի հետ մինչեւ վերջ հասցնելու “իրավունքի” համար: Նույնիսկ այսքան ծավալված արտաքին մարտահրավերը չշեղեց ուշադրությունը հայկական քաղաքական կյանքի գլխավոր արատներից: Հայկական քաղաքական դասն ընդունակ չէ քաղաքական ակտուալ պայքարի մեջ ներգրավել նոր սերնդի ու բնակչության ավելի լայն շերտերի, քանի որ մեր երկրի բնակչությունը ինտուիտիվ ընկալում է իրականությունը: Հայաստանում քաղաքական պայքարը, ներառյալ պառլամենտարիզմի գործընթացները եւ իրավական պետություն կառուցելու խնդիրների իրագործումը, ոչ այլ ինչ է, քան քրեական բացահայտ մի խմբավորման պայքար մյուսի դեմ: Արեւմտյան հանրությունը հոռետեսորեն ու շփոթմունքով է նայում հայկական ընդդիմությանը, նրա մեջ չտեսնելով այլընտրանքային գործընկերոջ, եւ դրա հետ կապված ոչ արմատական, ոչ էլ չափավոր ընդդիմությունը Հայաստանում այդպես էլ չստացավ անհրաժեշտ աջակցությունը: Ինչ վերաբերում է հայկական էլիտային ամբողջությամբ, այն այդպես էլ չդարձավ համաշխարհային քաղաքական էլիտայի թեկուզ հեռավոր, անհրաժեշտ պրոֆիլի սպեկտրում մի տարր: Աղետ ամեն դեպքում չի լինի, պարզապես կգա հատուցման պահը: Եւ եթե հայկական էլիտան համաշխարհային առաջին էշելոնի քաղաքական հարաբերություններում նույնիսկ պատրաստված է ինչ որ նշանակալի բանի, ապա միայն հատուցման տրամաբանությանը եւ իտերացիային: Ձեր խոսքերից կարելի է հասկանալ, որ դուք շատ ցածր գնահատական եք տալիս հայ հասարակության ներկայիս ինտելեկտին եւ կառավարման ընդունակություններին: Կա՞ ապագայի հույս: Հայաստանը, որպես երկիր, որ հավակնում է իր հասարակության ինտելեկտուալությանը, պարտություն է կրել, երկիրը հայտնվել է խոր եւ ամոթալի գավառականության մեջ: Երկիրը ղեկավարել եւ ղեկավարելու են կրիմինալիտետի մնացորդները: Պարզվեց, որ այնպիսի հասկացություն, ինչպես “հայկական մտավորականությունը”, գոյություն չունի եւ թերեւս երբեք էլ չի եղել: Երկրում լիովին բացակայում կամ ավարտում է իր խղճուկ գոյությունը մարդկանց գիտատեխնիկական եւ ստեղծագործական խմբավորումը: Հարավային Կովկասում երկարատեւ խաղաղ գոյակցությունը Հայաստանին ոչ մի առավելություն, բարենպաստ հեռանկարի ոչ մի հույս չի տվել: Երկրում ահռելի քանակության վերջնականապես մոլորված, անազնիվ մարդիկ կան, որոնց հասարակական իդեալն ու արժեքային վարքը համարվում են դասալքության զանազան ձեւերը, նախեւառաջ՝ հոգեւոր դասալքությունը: Միեւնույն ժամանակ, հայկական իրականությունը ցուցադրում է նոր սերնդի ծագումն ու ուժեղացումը, որ զուրկ չէ իդեալներից ու անձնազոհության ընդունակությունից: Նրանք զարմանալի մարդիկ են, որոնք հազարավոր են, եւ շուտով իշխող էլիտաների համար անհարմարավետ է լինելու ապրել մի երկրում, որտեղ կան նման մարդիկ: Մինչ այդ, այս մարդիկ բավական երկար ժամանակ քաղաքական ու հասարակական ոլորտում գործելու է ցանցային կազմակերպական կառույցների ձեւաչափով: Սրանք պոտենցիալ ուժեղ կառույցներ են, որ ենթադրում են ոչ ստանդարտ լուծումներ, ինչ որ առումով իռացիոնալ մտածողությամբ ու վարքով, եւ դրա հետ մեկտեղ՝ ենթադրելով իդեալիստական պրագմատիզմ: Վաղ թե ուշ, տվյալ ցանցային կառույցները կհարմարվեն նոր պայմաններին եւ ձեռք կբերեն ոչ միայն միաչափ պարամետրեր, այլեւ կսկսեն ենթարկվել հորիզոնական-զուգահեռ տրամաբանության եւ ոճի: Պետք է վստահ լինել, որ ցանցային կառույցների քննարկում եւ որոշ մասով նաեւ նախագծում տեղի է ունենում թե Հայաստանում, թե ԱՄՆ-ում, թե այլ երկրներում: Հայաստանի ապագան շատ բանով կախված է նրանից, թե դրանք որքանով ամբողջապես կամ մասամբ ինքնուրույն կլինեն: Սակայն ներկայիս քաղաքական ու սոցիալական վնասարար խմբավորումները նույնպես դեռ չեն կորցրել իրենց գործառույթները եւ կարող էին ավելի “ստեղծագործաբար” կատարել սեփական աննախանձելի դերը “մնացյալ պատմության” մեջ՝ քաշել ռետինը քաղաքական սպասարկման ընդունված հիերարխիայի շրջանակներում: Այսինքն, մոտակա տարիներին մեր երկրին այլ բան չի սպասում, քան նախկինի պես ձգել ռետինը ժողովրդավարության, պառլամենտարիզմի եւ այլնի զարգացման ձեւաչափում: 2009-12-25
1 2 3 4