ИГОРЬ МУРАДЯН

Իսրայելին ամենևին չի բավարարում միայն պաղեստինյան խնդրի կարգավորումը, այսինքն` միայն պաղեստինցիների հետ հարաբերությունների կարգավորումը: Եթե պաղեստինյան անկախ պետության ստեղծմամբ և ճանաչմամբ Երուսաղեմի հարցը բաց մնա, ապա դա կնշանակի տարածաշրջանային տևական առճակատում, ընդ որում, ոչ միայն հարևան արաբական երկրների հետ, այլև ամբողջ արաբական աշխարհի: Միաժամանակ, Իսրայելը չի ուզում, որ Երուսաղեմի նկատմամբ որևէ միջազգային վերահսկողություն լինի: Դրան կարելի է հասնել միայն արաբական պետությունների հետ խնդրի կարգավորման միջոցով: Միանգամայն հնարավոր կարելի է համարել, որ պաղեստինյան պետության ստեղծման դեպքում, կարճատև քաղաքական ու տնտեսական երկխոսությունից հետո, արաբական պետությունները, համատարած ֆինանսական օգնություն ցուցաբերելով պաղեստինյան պետությանը, ինչպես իռացիոնալ, այնպես էլ որոշ իրատեսական նկատառումներով, կդադարեցնեն հարաբերությունները Իսրայելի հետ: Իսրայելի համար «հավերժական» տարածաշրջանային շրջափակման այդ իրավիճակն ինթիֆադից էլ վտանգավոր բան է: Իսրայելը, ինթիֆադի հետևանքով նշանակալի տնտեսական դժվարությունների բախված լինելով, անկասկած, կլուծի առանձին տնտեսական խնդիրներ, բայց նրա տնտեսական ապագան կախված կլինի իր համար արաբական ընդարձակ շուկայի մատչելիությունից: ՈՒստի Իսրայելը ձգտում է համապարփակ խաղաղության հասնել արաբական պետությունների հետ: Միաժամանակ, հենց այդ խնդիրն է անլուծելի թվում տարածաշրջանում ստեղծված առճակատման պայմաններում: Արաբական պետությունների կողմից Իսրայելը ճանաչելու դիմաց 1967 թ. սահմաններում պաղեստինյան պետություն ստեղծելու սաուդյան թագաժառանգ Աբդալլայի առաջարկությունը ծանր կացության մեջ դրեց ոչ միայն Իսրայելին, այլև ԱՄՆ-ին: Այդ առաջարկությունը միանգամայն անընդունելի է Իսրայելի համար, քանի որ նրան զրկում է պաշտպանված սահմաններից և սպառնալիքի տակ է դնում նրա գոյությունը: Ինքնըստինքյան առաջարկությունը իրատեսական է պաղեստինցիների հանդարտեցման, բայց ոչ Իսրայելի համար: ՈՒստի առաջարկությունն ընդհանուր առմամբ իրատեսական չէ և միտված է կարգավորման գործի խափանմանը: Միաժամանակ շատ, անգամ արմատականորեն տրամադրված արաբներ դրականորեն են վերաբերվում 1967 թ. սահմաններում պաղեստինյան պետություն ստեղծելու գաղափարին: Հետևաբար, այդ առաջարկությունը նախատեսված է նաև «ներքին սպառման», այսինքն` արաբական հանրության համար: Թագաժառանգ Աբդալլայի` Սաուդյան Արաբիայի ապագա առաջնորդի համար այդ առաջարկությունն անհրաժեշտ է նաև անձնական նկատառումով: Նա, անտարակույս, հավակնում է ամբողջ արաբական աշխարհում պետականամետ ազգայնականների առաջնորդի դերին և պետք է սկզբունքային առաջարկությունների հեղինակ լինի: Սաուդյան Արաբիային, որի կառավարող գերդաստանն իրեն համարում է Երուսաղեմի (էլ-Կուդսի) իսլամական սրբավայրի պահապան, չի կարող թույլ տալ կարգավորման մի այնպիսի տարբերակ, որի հետևանքով մոռացության մատնվեին մահմեդականների իրավունքները Երուսաղեմի սրբավայրի նկատմամբ: Առաջարկությունը, որը պաղեստինյան պետության համար նախատեսում է 1967 թ. սահմանները, նախ և առաջ ենթադրում է արաբների վերահսկողությունը Արևելյան Երուսաղեմի նկատմամբ: Հասկանալով, որ Իսրայելը երբեք չի համաձայնի դրան, կարելի է կարծել, որ սաուդյան թագաժառանգն արել է կանխավ անիրագործելի առաջարկ: Միաժամանակ, չնայած միջազգային հանրության կողմից Պաղեստինին ցուցաբերվող աջակցության ուժեղացմանը, մասնավորապես ՄԱԿ-ի կողմից ինքնիշխան պետության իրավունքի ընդունմանը, ոչինչ չի փոխվել Իսրայելի դիրքորոշման մեջ, որն ունի ավելի քան 400 միջուկային մարտալիցք և վայելում է ԱՄՆ-ի համակողմանի աջակցությունը: Իսրայելը պատրաստ է պատերազմի ինչպես երբեք, բայց արաբական պետություններն էլ հայտարարել են, որ չեն պատրաստվում կռվելու հանուն Պաղեստինի ու Երուսաղեմի, և ուղղակի անհնար է այն, ինչ ժամանակին ասել է Մ. Քադաֆին, առաջարկելով` «Իսրայելը Պաղեստինի հետ ընդունել Արաբական պետությունների լիգա, եթե արաբները չեն կարողանում հաղթել Իսրայելին»:
Սիրիան, որը երկար ժամանակ առանցքային դերակատարում ուներ Մերձավոր Արևելքի խնդիրների հետ կապված բանակցություններում, 1999-2000 թթ. սիրիա-իսրայելական բանակցությունների ձախողումից հետո որոշ չափով դուրս մնաց կարգավորման ընդհանուր գործընթացից: Գոլանի բարձունքների խնդիրը, փաստորեն, «խլացվել է» և մի տեսակ կորցրել հրատապությունը: Սիրիան վարում է մի շարք իսլամական արմատական կազմակերպությունների պաշտպանության քաղաքականություն, միաժամանակ սահմանափակելով նրանց գործունեությունը։ Դա հանգեցրեց Լիբանանում ու Պաղեստինում գործող այդ կազմակերպությունների շրջանում Սիրիայի դերի որոշ նվազմանը` 2011 թ. քաղաքացիական պատերազմն սկսվելուց դեռ շատ առաջ: Բաշար Ասադը աշխատում էր վարել իրատեսական քաղաքականություն, շեշտը դնելով տնտեսական զարգացման վրա, համագործակցելով հարևան պետությունների` Իրաքի և Թուրքիայի հետ, դրանով իսկ փորձելով ձգձգել հասարակական և քաղաքական բարեփոխումները երկրում: Դա ենթադրում էր Գոլանի բարձունքների հարցի լուծման ռազմական եղանակներից հրաժարում և Իսրայելի հետ փաստական ոչ պաշտոնական հաշտություն, ինչը, հնարավոր է, մեծացրել է արաբական պետությունների ատելությունը Սիրիայի կառավարող վարչակազմի նկատմամբ:
Հորդանանն ԱՄՆ-ի հուսալի գործընկերն է: Այդ երկրի քաղաքական ղեկավարությունը (դա, փաստորեն, պաղեստինյան պետությունն է. երկրի բնակչության 60 տոկոսը պաղեստինցիներ են) հրաժարվել է Երուսաղեմի հարցում որևէ հավակնությունից, չնայած Հաշիմյանների կառավարող թագավորական ընտանիքը իրեն համարում է Մուհամմեդ մարգարեի ժառանգորդ և Երուսաղեմի իսլամական սրբավայրերի պահապան: Հորդանանը բացասաբար է վերաբերվում պաղեստինյան կրոնական ու քաղաքական կազմակերպությունների արմատական գործունեությանը, պատրաստ է համաձայնելու ԱՄՆ-ի ու Իսրայելի ամեն մի առաջարկության, եթե դա կարող է հանգեցնել հակամարտության կարգավորման և Իսրայելի հետ տնտեսական համագործակցության: Ազատական ոգով և արևմտյան արժեքներին նվիրվածությամբ Իսրայելը շատ ավելի մոտ է Հորդանանին, քան արաբական պետությունների մեծամասնությունը: Հորդանանը կարգավորել է հարաբերությունները Սիրիայի հետ, հատկապես Հ. Ասադի մահից հետո, բարեկամական, գործընկերային հարաբերություններ է հաստատել Իրաքի հետ և ձգտում է տարածաշրջանի իրադրության համապարփակ կարգավորման:
Եգիպտոսն առավել կարևոր արաբական պետությունն է, արաբական աշխարհի առաջատարը, ԱՄՆ-ի ու Իսրայելի գործընկերը, և ընդհանուր առմամբ պաշտպանում է ԱՄՆ-ի քաղաքականությունը: Եգիպտոսը, ինչպես Հորդանանը, չի պնդում, որ Արևելյան Երուսաղեմը վերադարձվի Պաղեստինին, թեև պաշտոնապես պաշտպանել է Սաուդյան Արաբիայի առաջարկությունը 1967 թ. սահմաններում պետություն ստեղծելու վերաբերյալ, ներառյալ Արևելյան Երուսաղեմը: Պետական կառույցի կազմալուծումից, քաղաքացիական հակամարտությունից հետո Եգիպտոսի խնդիրն է պահպանել իր առաջատար դերը արաբական աշխարհում, ինչն անհնար է առանց Պաղեստինի խնդրի լուծմանն ակտիվ մասնակցության: Եգիպտոսը չի ձգտում արագացնել իրադարձությունները, հասկանալով, որ չի կարողանա արագորեն ապահովել իր ակտիվ ու նշանակալի դերակատարումը տարածաշրջանային գործերում: Նա, ի տարբերություն Սաուդյան Արաբիայի, սակավառեսուրս պետություն է, և առանց ԱՄՆ-ի աջակցության անհնար կլիներ ապահովել երկրի տնտեսական ու ֆինանսական կայունությունը: Եգիպտոսի խնդիրները նման են Թուրքիայի խնդիրներին, երբ ազատական բարեփոխումներ կատարելու նույնիսկ առաջին փորձերն ընդունակ են ապակայունացնելու պետությունն ու հասարակությունը: Չի կարելի ասել, թե վերջին ժամանակներս արաբական աշխարհում Եգիպտոսի դերը թուլացել է, բայց նրա այնպիսի գործընկերներ, ինչպիսիք են Սիրիան և Սաուդյան Արաբիան, ավելի ու ավելի են ձգտում Եգիպտոսին առաջատարի տեղ չհատկացնել արաբական պետությունների շարքում: Չնայած քաղաքական վարչակարգը Եգիպտոսում հիմա ավելի ազատական է, այնպիսի առաջնորդներ, ինչպիսիք են Բաշար Ասադը, Հորդանանի Աբդալլա թագավորը, իրենց քաղաքականությունը (հատկապես արտաքին) համարում են ավելի առաջադեմ, արդիական և ավելի հավասարակշիռ, նկատի ունենալով հարաբերություններն արաբական աշխարհի ու Արևմտյան ընկերակցության հետ:
Եգիպտոսի արտաքին քաղաքականությունը, տարածաշրջանի պետությունների և Արևմուտքի հետ նրա հարաբերությունները զգալիորեն պայմանավորված են եղել ուժերի ինչ-որ հաստատված հավասարակշռությամբ: Այդ հավասարակշռությունը ենթադրում է արաբական աշխարհում երեք տիպի պետությունների առկայություն` կապված քաղաքական վարչակարգերի ու արտաքին քաղաքականության հետ: Դրանք ԱՄՆ-ի գործընկերներն են, ըստ էության նրա դաշնակիցները տարածաշրջանում` Եգիպտոսը, Մարոկկոն, Թունիսը, Հորդանանը, Սաուդյան Արաբիան, Պարսից ծոցի միապետությունները, ԱՄՆ-ից հեռավորություն պահող, բայց նրա հետ սկզբունքային հարաբերություններ պահպանող պետությունները` Սիրիան, Ալժիրը, Սուդանը, Լիբանանը, Եմենը, ինչպես նաև ԱՄՆ-ի ռազմավարական և գաղափարական հակառակորդներ հանդիսացող պետությունները` Սուդանը և Լիբիան: Միանգամայն հասկանալի է, որ ընդհանուր առմամբ ԱՄՆ-ը վերահսկում է արաբական աշխարհի մեծ մասը: ՈՒժերի նման դասավորությունն է հենց Եգիպտոսի համար առանցքային և անգամ առաջատար պետության դեր ապահովում նույնիսկ երկրի ներսում իրադրության զգալի «սասանման» դեպքում:
Ինչպես հայտնի է, արաբական շատ պետությունների, այդ թվում` Սիրիայի ու Եգիպտոսի, հարաբերությունները ԱՄՆ-ի հետ կրում են «շահարկային» բնույթ, ինչը ենթադրում է այնպիսի խնդրի առկայություն, ինչպիսին Իրաքն է: Իրաքի ռազմաքաղաքական ջախջախման հետևանքով ԱՄՆ-ի համար արաբական պետությունների «կարգավիճակը» զգալիորեն կիջնի: Ընդ որում, հազիվ թե ԱՄՆ-ի համար հետաքրքրություն ներկայացնեն արաբական պետություններն իբրև ռազմավարական դաշնակիցներ, հատկապես Մերձավոր Արևելքի ոլորտից դուրս: Խիստ անորոշ են կանխատեսումներն ամերիկա-իրանական հարաբերությունների առնչությամբ, ինչը կապված է Իրանի ներքին գործընթացների հետ, որին առաջատար արաբական պետությունները (բացի Սիրիայից) համարում են արաբների թշնամի: Խիստ վատացել են թուրք-ամերիկյան հարաբերությունները, ինչը չի կարող չուրախացնել Եգիպտոսին, ինչպես և այն մյուս արաբական պետություններին, որոնք չէին ցանկանա, որ տարածաշրջանում Թուրքիայի դիրքերն ուժեղանան:
Սակայն Եգիպտոսի համար առավել մեծ վտանգը մի շարք երկրներում միաժամանակ հնարավոր համաարաբական իսլամական հեղափոխությունն է, երբ հենց եգիպտական հասարակությունն արմատական դեր կխաղա: Իսկ եթե Իրաքի ջախջախումն ու այդ երկրում ամերիկամետ վարչակազմի հաստատումն ուղեկցվեն Պաղեստինի և Երուսաղեմի հարցում արաբական պետությունների սկզբունքային զիջումներով, ապա հեղափոխության ուժը նկատելիորեն կմեծանա: Եգիպտոսի քաղաքական ղեկավարությանը չի հաջողվի հասարակությանը համոզել Պաղեստինի ու Երուսաղեմի վերաբերյալ որոշումների ընդունելի լինելը, եթե իրացվի իսրայելա-ամերիկյան ծրագիրը: ՈՒստի Եգիպտոսի համար աննպատակահարմար է պաղեստինյան խնդրի արագացված լուծումը: Բ. Օբամայի առաջարկած ծրագիրն ու մոտեցումները որոշակիորեն ձեռնտու են Եգիպտոսին, քանի որ դրանց հիմքում ընկած է պաղեստինյան պետություն ստեղծելու ձգտումը:
Սակայն պաղեստինյան քաղաքական ասպարեզում Եգիպտոսի գլխավոր (ավելի շուտ ոչ թե քաղաքական, այլ ռազմավարական) խնդիրն է թույլ չտալ պաղեստինյան ղեկավարության մեջ ուժերի դասավորության սկզբունքային փոփոխություն, ԱՄՆ-ից ու Իսրայելից կախման մեջ գտնվող պաղեստինյան քաղաքական ղեկավարության կազմավորում, կարգավորման գործից մեկուսացնել առաջատար արաբական պետություններին, պաղեստինյան հարցը հեռու պահել Սիրիայի և Իրաքի խնդիրներից:
Արաբական պետությունների դիրքորոշումների ձևավորման համար շատ կարևոր է Եվրոպայի երկրների և ամբողջությամբ վերցրած Եվրամիության քաղաքականությունը: Եվրոպական պետություններն ընդհանուր առմամբ պաշտպանում են ամերիկացիների նախաձեռնությունները, բայց Բ. Օբամայի վերջին առաջարկությունները պաղեստինյան պետության ստեղծման վերաբերյալ նրանք ընդունեցին անվստահությամբ ու թերահավատությամբ: Եվրոպական պետություններից միայն Ֆրանսիան ու Մեծ Բրիտանիան են շահագրգռություն դրսևորում խնդրի կարգավորման գործում: Պաշտոնապես Մեծ Բրիտանիայի դիրքորոշումը քիչ է տարբերվում ԱՄՆ-ի դիրքորոշումից: Սակայն Մեծ Բրիտանիան և Ֆրանսիան որոշակիորեն ձգտում են յուրօրինակ քաղաքականություն վարել Երուսաղեմի նկատմամբ: Եվրոպական երկու պետությունները շահագրգռված են Երուսաղեմին մի ինչ-որ միջազգային կարգավիճակի շնորհմամբ (գոնե քաղաքի պատմական հատվածին): Դրան ավելանում է Ֆրանսիայի ու Վատիկանի գաղտնի «նախագիծը», որի նպատակն է մեծացնել քրիստոնեական համայնքների դերն ու նշանակությունը Մերձավոր Արևելքում, նախ և առաջ Եգիպտոսում, Լիբանանում, Սիրիայում ու Պաղեստինում: Այդ նախագիծը առայժմ առանց առանձնակի հաջողության իրացվում է արդեն երեք տարի: Անսպասելի էր այն, որ ԱՄՆ-ը պաշտպանեց Ֆրանսիայի քաղաքականությունը: Երևի դրա պատճառը տարածաշրջանում ազդեցության նոր լծակներ ձեռք բերելու ցանկությունն է: Ֆրանսիան, մասամբ նաև Մեծ Բրիտանիան, իրենց լիակատար համաձայնությունն են հայտնում ԱՄՆ-ի նախաձեռնություններին` հասկանալով հանդերձ դրանց անիրագործելիությունն ու դատապարտվածությունը: Նրանք կցանկանային, որ Մերձավոր Արևելքում հաստատվեր ուժերի որոշակի նոր հարաբերակցություն, որը թույլ տար Եվրոպական ընկերակցության արժանապատիվ ներկայություն ապահովել տարածաշրջանում: Այս կապակցությամբ Ֆրանսիան շահագրգռված է Իրաքում հաստատված վարչակարգի պահպանմամբ, այդ երկրում աստիճանական բարեփոխումների անցկացմամբ և Մաղրիբում ԱՄՆ-ի ազդեցության աճի արգելակմամբ: Մեծ Բրիտանիան, ընդհակառակը, կարծում է, որ իր և համաեվրոպական ազդեցության աճը պահանջում է Իրաքի քաղաքական վարչակարգի շուտափույթ փոփոխում: Ներկայումս ուժեղանում է ամերիկա-ֆրանսիական պայքարը Սիրիայում ազդեցության հաստատման համար: Ֆրանսիան Սիրիային առաջարկում է ԱՄՆ-ի, Թուրքիայի և Իսրայելի հետ երկխոսությունում «հենվել» եվրոպական աջակցության վրա: Սակայն Ֆրանսիայի առաջարկություններից Սիրիայի հրաժարումը հանգեցրել է Ֆրանսիայի աջակցության կորստյան: Այս հանգամանքների կապակցությամբ, Ֆրանսիան ու Մեծ Բրիտանիան չէին ցանկանա, որ հեռանկարում Իսրայելն անպայման գերիշխանություն ունենար Պաղեստինի նկատմամբ և վերահսկողություն` Երուսաղեմի նկատմամբ: Երուսաղեմի հարցը այս տերություններն ու Վատիկանը միշտ քննարկում են Իսրայելի ու պաղեստինյան ղեկավարության հետ: Տեղեկություններ կան, որ վերջինս ավելի է հակված ընդունելու միջազգային կարգավիճակը Երուսաղեմում, քան Իսրայելը, որը լիովին մերժում է դա: Այսպես թե այնպես, Պաղեստինը մնում է ոչ միայն Իսրայելի ու Արևմտյան ընկերակցության, այլև արաբական պետությունների պատանդ, որոնց համար առանց պաղեստինյան խնդրի ավելի դժվար կլիներ կառուցել իրենց արտաքին քաղաքականությունը ինչպես ԱՄՆ-ի ու Եվրոպայի, այնպես էլ Իրանի ու Թուրքիայի հետ: