САРО САРОЯН

Ռուսաստանի ուղղակի միջամտությամբ եւ գործուն աջակցությամբ 2014թ. մարտի 16-ին Ղրիմում անցկացված հանրաքվեի միջոցով Ուկրաինայի կազմում գտնվող ինքնավար այդ հանրապետությունը Սեւաստոպոլ քաղաքի հետ միասին միացվեց Ռուսաստանի Դաշնությանը: Այդ կապակցությամբ տողերիս հեղինակը հանդես եկավ մի հրապարակմամբ[1], որտեղ մատնանշվեց, որ 1945թ. Ղրիմում (Յալթայում) ձեւավորված յոթանասունամյա աշխարհակարգը փլուզվում է հենց Ղրիմում ու աշխարհը մտնում է բոլորովին մի նոր փուլ: Այդ հոդվածում որպես եզրահանգում վերջում նաեւ արձանագրվել էր` «առաջիկայում միգուցեեւ հենց Ղրիմում էլ կձեւավորվի նոր աշխարհակարգը: Դա կլինի կոշտ, թե փափուկ ուժի գործադրմամբ` այսօր գրեթե ոչ ոք ասել չի կարող: Կարող են, երեւի թե, միայն գլոբալ ֆինանսիստները»:

Այսօր դեռ վաղ է խոսել նոր աշխարհակարգի մասին: Սակայն Արեւմուտք-Ռուսաստան սուր հակադրությունը եւ մասնավորապես Ուկրաինայում վերջին ամիսներին տեղի ունեցած զարգացումները հիմք են տալիս պնդել, որ նոր աշխարհակարգը գլոբալ ֆինանսիստների ուղղորդմամբ միեւնույն է ձեւավորվելու է Ղրիմում: Իսկ նման եզրահանգման համար անհրաժեշտ փաստարկները հիմնվում են ստորեւ ներկայացվող քննության վրա:

Վերջին տարիների Ուկրաինայի քաղաքական զարգացումներին հետեւող մեր քաղաքացիներից շատերը հավանաբար տեղյակ են, որ նոր նախագահ Պյոտր Պորոշենկոյի, վարչապետ Արսենի Յացենյուկի , Գերագույն Ռադայի նախագահ Ալեքսանդր Տուրչինովի էթնիկ ծագումնաբանության շատ ու շատ հարցեր մնում են առավելապես անհայտ: Սոցիալական ցանցերում եւ տեղեկատվական լրահոսերում բազում են տեղեկություններն ու տվյալները, որոնք վկայում են այդ գործիչների հրեական ծագման կամ նման ծագման հիմնավոր կասկածների մասին: Փաստ է, օրինակ, որ «Forbes» իսրայելական իվրիտալեզու կայքը 2013թ. հրապարակած ամենահարուստ հրեաների ցուցակում[2] ընգրկել էր նաեւ Ուկրաինայի ամենահարուստ օլիգարխ Ռինատ Ախմետովին եւ Ուկրաինայի ներկայիս նախագահ Պյոտր Պորոշենկոյին: Եւ միայն այդ երկու գործիչների մամլո քարտուղարների խնդրանքից հետո էր «Forbes»-ի խմբագրությունը հանել տվյալ ազգանունները ընդհանուր ցուցակից[3]:

Պետք է նշել, որ անկախության շրջանում Ուկրաինայի քաղաքական դաշտում հրեական գործոնի խաղացած դերի, առանձին գործիչների ծագումնաբանության մեջ հրեական հետքի խնդիրը ակտուալացել է հատկապես սկսած 2009թ. երկրորդ կեսից[4]: Այդ ժամանակաշրջանից սկսած այն հայտնվել է ներքաղաքական կոշտ մրցակցության, ինչպես նաեւ արտաքին շահերի բախման տիրույթում: Եւ ուստի առանձին դեպքերում Ուկրաինայի, իսկ երբեմն նաեւ Ռուսաստանի հանրային կարծիքը փոխելու, հակասեմիտիզմ առաջացնելու կամ ուկրաինական ազգայնական հայրենասիրությունն արթնացնելու համար այդ գործիքից օգտվել են տարբեր քաղաքական շրջանակներ թե՛ Ուկրաինայի ներսում եւ թե՛ Ուկրաինայից դուրս:

Սակայն Ուկրաինայի ներկայիս քաղաքական եւ ֆինանսատնտեսական էլիտայի մեծ մասի հրեական ծագման մասին խոսելիս հարկ է նկատել, որ շրջանառվող տվյալները, չնայած ծառայեցվել են նաեւ քաղաքական որոշակի շահերի, մեծամասամբ համապատասխանում են իրականությանը եւ երբեմն հաստատվում են արխիվային նյութերի կամ հենց հրեական աղբյուրների միջոցով:

Այսպես, համացանցում շատ են հղումներն առ այն, որ Պյոտր Պորոշենկոյի հայրը` Ալեքսեյը, իր ազգանունը փոխել է 1956թ.` ամուսնանալով Եվգենիա Սերգեւնա Պորոշենկոյի հետ եւ «Վալցման» հայրական ազգանվան փոխարեն վերցնելով կնոջ ազգանունը: Սակայն Պյոտր Պորոշենկոյի հրեա լինելու մասին ավելի հավաստի վկայություն է դարձել Կիեւի եւ Ուկրաինայի գլխավոր ռաբբի Յակով Դով Բլայխի հաստատումը[5]:

Բացի պետական բարձրագույն պաշտոնների հասած նշված անձանցից Ուկրաինայում հրեական գործոնին կարելի է հանդիպել նաեւ երկրում ֆինանսատնտեսական կապիտալի տիրապետության գրեթե բոլոր բնագավառներում (հայտնի անուններ են Կոլոմոյսկին, Ռաբինովիչը եւ այլն): Ընդ որում ուկրաինական օլիգարխների հրեական ծագումնաբանությունը հաստատող փաստերը շատ դեպքերում ոչ մեկի մոտ կասկած չի հարուցում:

Նշված բոլոր տվյալները, ինչպես նաեւ հետեւյալ փաստարկները`

ա) քաղաքացիական արդար ընդվզման արդյունքում նախկին նոմենկլատուրայի Կիեւում պետական լծակներին կրկին տիրանալը (որը, չնայած լավ փաթեթավորմանը, առավել քան երբեւէ ունի «օլիգարխիկ» բնույթ եւ «հրեական» դեմք),

բ) ուկրաինական զարգացումների ողջ ընթացքում աշխարհաքաղաքական մրցակցության ծանրության կենտրոնի Ղրիմում գտնվելը,

գ) Ռուսաստանի կողմից Ղրիմի համար պայքարում ոչ միայն ծանր զրահատեխնիկայով զորաշարժեր կատարելու փաստը, այլեւ անգամ միջուկային պատերազմի սպառնալիքների ցուցադրությունը,

դ) Ուկրաինայի արեւելքում ընթացող թեժ հակամարտությունը, որտեղ բացարձակ անտեսված են տեղի քաղաքացիական բնակչության իրավունքներն ու շահերը,

ե) Դոնբասում ռազմական գործողությունների ողջ ընթացքում մասնավոր (մեծամասամբ` օլիգարխիկ) ռազմականացված միավորների եւ մասնավոր շահերի լայն կիրառությունը հակամարտող երկու կողմերում,

զ) Դոնբասում Մալայզիական ինքնաթիռի կործանումից հետո մեծ թվով անհամապատասխանությունների եւ կասկածների առկայությունը, որոնք վերաբերում են դեպքի հանգամանքներին,

ե) Ռուսաստանի եւ Ուկրաինայի միջեւ նախապատերազմական ներկայիս վիճակը,

վկայում են, որ վերջին մեկ տարում Ուկրաինան ապրում է «հրեական արշավանքների» իր երրորդ պատմական ժամանակաշրջանը:

Ի՞նչ ենք հասկանում «հրեական արշավանքներ» ասելով եւ ինչո՞ւ երրորդ:

XIX դարի վերջում եւ XX դարի սկզբում հրեական համաշխարհային կապիտալի ծավալը եւ միջազգային հարաբերություններում դրա ազդեցությունը հասել էին այն աստիճանի, որ միջազգային քաղաքական շրջանակներում «Հրեական հարցը» մտել էր գործնական իրագործման փուլ:

Այսօր «Հրեական հարցի» շուրջ կատարված ուսումնասիրություններում եւ հանրային լայն քննարկումներում ընկած են հատկապես քաղաքական սիոնիզմի տեսլականներն ու դրսեւորումները: Սակայն իբրեւ հրեաների եւ ոչ հրեաների համատեղ կեցության անհնարինությունից ծնված թեմա, արդեն XX դարի սկզբում առանձին քաղաքական շրջանակներ «Հրեական հարցը» դիտարկում էին ինչ-որ տարածքում (ոչ «Ավետյաց երկրում») հրեաներին կոմպակտ վերաբնակեցնելու եւ անգամ նրանց ինքնավարություն տալու համատեքստում: Այդ իսկ պատճառով հրեական ոչ բոլոր շրջանակներն էին կիսում քաղաքական սիոնիզմի տեսլականը եւ հակված էին «Հրեական հարցի» լուծման խնդրում իրենց ուշադրությունը բեւեռել հատկապես Ռուսական կայսրության սահմաններում գտնվող նախկին Խազարիա պետության (վերջինս միջնադարում պետականորեն ընդունել էր հուդայականություն, որով եւ դարձել հրեաների պատմական հիշողության ու քաղաքական նկրտումների առարկան) տարածքների վրա: Հրեական այլընտրանքային քաղաքական այդ միտքը կանգ է առնում մերձազովյան տարածքների եւ հատկապես Ղրիմի վրա, որի հյուսիսային եւ արեւելյան շրջանները սկսած 7-րդ դարի վերջից գտնվել են Խազարական խաքանության կազմում:

«Առաջին արշավանքը»

Ղրիմում հրեական ինքնավարություն ստեղծելու ծրագիրը քաղաքական գործընթացներում ի հայտ է գալիս անմիջապես ԽՍՀՄ կազմավորման շրջանում: Սակայն այդ գաղափարի մտահղացումը, թե ում է կոնկրետ պատկանում կամ թե երբ եւ որ շրջանակների կողմից է այն նախնական ծրագրավորման ենթարկվել, անհայտ է: Կարելի է միայն ենթադրել, որ բոլշեւիկյան կուսակցության հեղափոխական գործունեության մեջ ներգրավված հրեական շրջանակները, որոնք պատկառելի թիվ են կազմել եւ որոնք մեծ ներդրում են ունեցել Ռուսական կայսրությունը փլուզելու, Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը իրականացնելու եւ ԽՍՀՄ-ը ձեւավորելու գործում, ուղղակի առնչություն են ունեցել նաեւ Ղրիմում հրեական ինքնավարություն ստեղծելու ծրագրի հետ:

Ամեն դեպքում հայտնի է, որ 1920-ական թթ. սկզբներին, չնայած նրան, որ ՌՍՖՍՀ կազմում 1921թ. հոկտեմբերի 18-ին արդեն իսկ ստեղծվել էր Ղրիմի ինքնավար խորհրդային սոցիալիստական հանրապետությունը, ԽՍՀՄ կառավարության անդամներից մեկի` Յ. Լարինի (Լուրյե) կողմից մշակվել է մի նախագիծ, որը նախատեսում էր Ղրիմում ստեղծել նաեւ Հրեական ինքնավար հանրապետություն եւ այնտեղ բնակեցնել 280 000 հրեաների: Այդ նախագծի հետ միասին 1923թ. ի հայտ է գալիս նաեւ Ռուսաստանի Կոմունիստական (բոլշեւիկյան) Կուսակցության հրեական սեկցիայի ղեկավար Ա. Բրագինի նախագիծը: Վերջինս առաջարկում էր Հրեական ինքնավար հանրապետությունը կազմավորել` նրա մեջ ընդգրկելով Ղրիմի հյուսիսային շրջանները, Ուկրաինայի հարավային տափաստանային գոտին եւ մինչեւ Աբխազիա ձգվող Սեւծովյան ափամերձ տարածքները:

Հայտնի է, որ Հրեական ինքնավար հանրապետություն ստեղծելու ծրագրին իրենց հավանություն են տվել ԽՍՀՄ ղեկավարության շատ անդամներ, այդ թվում` Տրոցկին, Կամենեւը, Բուխարինը (եղել են նաեւ ընդդիմացողներ): Սակայն որոշվել է նախ լուծում տալ հրեաների վերաբնակեցման խնդրին: Այդ նպատակով 1924թ. օգոստոսի 29-ին ԽՍՀՄ ԿԳԿ նախագահության որոշմամբ կազմավորվել է հրեա աշխատավորների հողհատկացման հարցերով կոմիտեն` «Կոմզետ»-ը («КомЗЕТ»): Վերջինս հասցրել է բավական մեծամասշտաբ աշխատանքներ իրականացնել: Նախատեսվում էր, որ «Կոմզետ»-ի միջոցով ընդհանուր առմամբ մոտ 500-600 հազար հրեաներ ԽՍՀՄ-ում ներքին տեղահանության եւ վերաբնակեցման կնթարկվեն: Գործունեության հիմնական ուղղություն ընտրվել էր Ղրիմի ԻԽՍՀ-ն: 1926թ. հաստատված ծրագրերով առաջիկա տաս տարվա համար նախատեսվում էր վերաբնակեցնել 100 000 ընտանիք, իսկ երեք տարվա կտրվածքով` 18 000:

Պարզ է, որ նման մեծամասշտաբ վերաբնակեցման եւ կառուցապատման համար անհրաժեշտ էին ֆինանսական հսկայական միջոցներ: 1924թ. դեկտեմբերի 16-ին ԽՍՀՄ Ժողկոմխորհ-ը հաստատում է օտարերկրյա հրեական կապիտալը ներկայացնող մի ընկերության` «Ջոյնթ»-ի («American Jewish Joint Distribution Committee») հետ պայմանագիրը, որը թույլ էր տալիս վերջինիս ԽՍՀՄ տարածքում հրեական գյուղատնտեսական կոմուննաներ ստեղծելու աշխատանքներ իրականացնել: Նույն նպատակով 1926թ. տեղի է ունենում հրեական բարեգործական այդ ընկերության ղեկավար Ն. Ռոզենբերգի հանդիպումը ԽՍՀՄ ղեկավարության հետ, որի արդյունքում պայմանավորվածություն է ձեռք բերվում, որ Ուկրաինայից եւ Բելառուսից դեպի Ղրիմի ԻԽՍՀ հրեաների վերաբնակեցումը կազմակերպելու համար անհրաժեշտ ֆինանսների մեծ մասն ապահովելու էր այդ կազմակերպությունը:

Իսկ հաջորդ տարի`1927թ., «Ջոյնթ»-ի հետ կնքվում է մի նոր պայմանագիր, որով ընկերությունը վերաբնակեցման համար տրամադրում էր 20 միլիոն ռուբլի, խորհրդային կառավարությունը` 5 միլիոն:Սակայն բացի «Ջոյնթ» ընկերությունից, հայտնի է, որ տվյալ գործի համար ներգրավվել են նաեւ օտարերկրյա այլ կազմակերպություններ, ինչպես, օրինակ, Ֆրանսիական հրեական ընկերակցությունը, Խորհրդային Ռուսաստանում հրեական գաղութների օգնության ամերիկյան ընկերակցությունը եւ այլն:

1925-1928թթ. ընթացքում Ղրիմում հնարավոր եղավ բնակեցնել միայն 3 822 ընտանք` 20 380 բնակչով: XX դարի 20-30-ական թվականներին ինքնավար այդ հանրապետությունում արդեն կազմավորվել էր հրեական հինգ ազգային շրջան, որտեղ գործում էր 213 հրեական կոլխոզ: Սակայն Հյուսիսային Ղրիմի անջրդի տափաստանային տարածքները, ինչպես նաեւ Ղրիմի տեղաբնիկների անհյուրընկալությունը լրացուցիչ խոչընդոտ էին դարձել հրեաների բնակեցման եւ Հրեական ինքնավար մարզի կազմավորման համար: Հատկապես տեղի թաթարական բնակչությունը եւ Ղրիմի ինքնավար հանրապետության պետական ու կուսակցական ղեկավարությունը ամեն գնով փորձում էին կանգնեցնել հրեաների վերաբնակեցման գործընթացը: