SARO SAROYAN

Որքան էլ պարադոքսային թվա, հայ ժողովուրդը, չնայած ներկայիս աստվածամերժ իր վարք ու բարքին, աշխարհի կրոնականացված հանրություններից է: Ամեն դեպքում նման համեմատական անցկացնելիս տեսանելի է թե՛ ժողովրդի մեծամասնության կեղծ աստվածապաշտությունը կամ աթեիստական ու ագնոստիկական աշխարհայացքը, եւ թե՛ հանրային նույն այդ շրջանակների հավատն առ հանրային-քաղաքական դաշտում գործող «գերբնական էակներ»: Վերջիններիս պաշտամունքով պայմանավորված` այդ զանգվածների մոտ ի հայտ է եկել որոշակի կազմակերպություններում միավորվելու եւ այդուհետ ներխմբային նորմերով ու «ծիսակարգերով» առաջնորդվելու պահանջմունքը:

Նախ անդրադառնանք մեր ազգի հոգեւոր անհավատության պատմական ասպեկտին: Այսօր, հիմք ընդունելով հայ ժողովրդի «էպոխալ ջրբաժանը», դժվար է ասել, թե հարյուր տարի առաջ հայի կրոնական գիտակցությունն ինչ աստիճանի վրա է գտնվել: Հավատը անձի հոգեմտավոր գործընթացում ի հայտ եկող խորքային երեւույթ է, եւ մեկդարյա ժամանակահատվածը մեծ խոչընդոտ է պարզելու համար հայության` անցյալում ունեցած քրիստոնեական աստվածապաշտության ու աստվածավախության աստիճանը: Ուստի հարցը, թե` քրիստոնական ներկա անհավատությունը մեծամասամբ Հայոց ցեղասպանությա՞ն հետեւանքն է, թե՞ այն մեր ժողովրդի աշխարհայացքում ու կեցության մեջ տեղ է գտել պատմական այլեւայլ գործընթացների արդյունքում (խորհրդային աթեիզմի տարիներ եւ այլն), դեռեւս կարոտ է լուսաբանման:

Սակայն դրա փոխարեն ներկայում հայ ազգի հոգեւոր հավատամքի ու գիտակցության հարցում ակնհայտ մի փաստ կարելի է վկայակոչել: Այն է` բնակչության բացարձակ մեծամասնությունը չունի դոգմավորված կրոնական գիտակցություն, ինչպես նաեւ` առ աստված խորքային հավատ: Ուստի հայը (խոսքը «ընդհանրացված ու միջինացված» հայի մասին է), եթե նույնիսկ եկեղեցի է այցելում (կառուցում), կամ թե` այս կամ այն կերպ շրջապատին հավաստիացնում իր հոգեւոր հավատի կամ նախապաշարմունքների մասին, ապա, միեւնույնն է, նրա կեցությունն ու վարքը ամեն օր մերժում են նրա իսկ հավաստիացումը, թե ինքը խորապես հավատում է աստծո գոյությանը:

Հնարավոր է, որ ինչպես հանրային հարաբերությունների մյուս ոլորտներում, այստեղ եւս դեր է խաղում իր տեսակի մեջ յուրահատուկ «քաղցկեղածին» հարուցիչի` ստի տարածումը հանրային օրգանիզմում: Արդյունքում, ինչպես դժվար չէ նկատել, հանրության կրոնական գիտակցության ու պաշտամունքի մեջ եւս խոր արմատներ է ձգում տոտալ կեղծիքը: Միգուցե այն նաեւ խորհրդային աթեիզմին իբրեւ հակադրություն` անցումային շրջանի հանրության հակազդեցությունն է, որը թույլ կրոնական գիտակցությունը պարուրում է նյութական աշխարհի երկու հենասյուների` մոդայի եւ շոուի ամուր տարրերով: Չէ՞ որ, մի կողմից, վեր են խոյանում իրենց վարքով աստծուն ամեն օր մերժող օլիգարխների նորակառույց քրիստոնեական տաճարները, իսկ մյուս կողմից `չի դադարում «հավատացյալների» հոսքն այդ տաճարներ եւ բեմականացված, մեծամասամբ անհասկանալի քրիստոնեական արարողությունները դրանցում: Ի՞նչ երեւույթ է սա:

Բավական դժվար է մի կողմից խոսել ժողովրդի մեծամասնության քրիստոնեական (կրոնական) գիտակցության բացակայությունից, իսկ մյուս կողմից` վկայակոչել նրա կրոնականացված լինելը: Թվում է, թե հակասությունը հաղթահարելի է, եթե կրոնականացվածությունը չակերտների մեջ վերցվի: Սակայն, տողերիս հեղինակը գիտակցված չի գնում այդ ճանապարհով, քանզի ժողովրդի մեջ տրանսֆորմացված եւ «գերբնականին» առնչվող նոր հավատն իր պարամետրերով ցանկացած կրոնական համակարգի հետ համադրելի է, բացառությամբ, երեւի թե, մի հանգամանքի: Այն է` հայության մեծամասնության մոտ հանրային-քաղաքական դաշտում գործող պաշտամունքի առարկա դարձած «դիցերը», չնայած նրանց վերագրվող «գերբնականությանը», երկնային ծագում առայժմ չունեն: Սակայն, քանի որ Հիսուսից հետո երկրորդ տեղի մարաթոնն արդեն մեկնարկել է, ազգային դիցարանում ապագայում սպասելի է նաեւ այս վերջին «ցենզի» ներմուծումը:

Եւ ուստի, ի՞նչ կրոնական համակարգ է սա: Այդ հարցին պատասխանելու համար անդրադառնանք ժամանակակից հայկական պանթեոնին:

Այն կարծես թե դուալիստական է` «բարու» եւ «չարի» նախասկիզբ գերագույն աստվածություններով: Կախված հետեւորդների թվաքանակից` «բարին» եւ «չարը» կարող են իրենց տեղերը երբեւէ փոխել: Ամեն դեպքում, աչք է զարնում «բարին» խորհրդանշող գլխավոր աստվածության` «ցար-բոգի» ներկայիս կերպարը եւ նրա առաջ մինչեւ ծնկները խոնարհվելու երեւույթը: Հակընդդեմ դիրքում «հավատացյալների» տեսանկյունից նույնքան ամեհի սեւ կերպար է ընկած: Նրա պաշտամունքը չնայած մեծ տարածում չունի, բայց սնոտիապաշտ ժողովրդի առանձին հատվածների` մեղմիկ ու բարեբեր արեւմտյան քամու մուտքը զգալու դեպքում բոլորովին այլ իրավիճակ է սպասվում: Այդուհետ տեղային աստվածությունների ու կուռքերի հետեւորդների շարքերում, շնորհիվ այն բանի, որ այդ աստվածությունների ու կուռքերի արտահայտած «ճշմարտություններն» անքննելի են, սպասելի է հայկական «ավանդական» ճամբարափոխության երեւույթը նաեւ գլխավոր աստվածությունների ընտրության հարցում: Ի վերջո, բարին միշտ հաղթում է չարին, երբ, իհարկե, տեղի է ունենում բարու եւ չարի պարզ տեղափոխություն:

Հայկական ժամանակակից կրոնական համակարգի արժեքային բաղադրիչը ներկայանում է երկու հիմնատարրերով: Գլխավոր աստվածությունները` «բարին» եւ «չարը», համապատասխանաբար մարմնավորում են պատմականորեն մեր կենսակերպում արմատացած սուտը եւ փողը: Դա տեղային աստվածություններին ու կուռքերին եւ նրանց պաշտամունքի վկաներին լայն հնարավորություն է տալիս գլխավոր աստվածությունների ընտրության գործընթացը բացատրել հումանիզմի կամ առաջադիմության դիրքերից եւ անցումը մի բեւեռից մյուսը երբեւէ պայմանավորել «գաղափարական» կամ նյութական հակընդդեմ աշխարհներին միանալու տվյալ ժամանակի առաջնահերթություններով: Իսկապես, ո՞վ կարող է ասել, թե «շրջափակման» կամ ճգնաժամի մեջ գտնվող երկրում հավատացյալ հոտը առաջնահերթ «ոգո՞ւ» սով ունի, թե՞ ստամոքսի: Կամ, այլ կերպ ասած, կարիք ունի «ճշմարտությա՞ն», թե՞ փողի: Որեւէ պատմական իրավիճակում հավատացնել դրանցից մեկի առաջնահերթությունը` հմուտ ձեռնածություն է եւ խաչագողի վարպետություն: Ուստի, ռուսամետություն կամ արեւմտամետություն դիսկուրսն ընդամենը գլխավոր աստվածության հնարավոր փոփոխության կամ դրա փոփոխությունը թույլ չտալու համար սեփական երկրների ու կլանների շահը սպասարկող, պանթեոնի երկրորդային ու երրորդային աստվածությունների պայքարի արգասիքն է, ուրիշ ոչինչ:

Գլխավոր աստվածություններից հետո հայկական պանթեոնում երկրորդային աստվածությունների մի աստղաբույլ է: Այն սկսվում է Հայաստանը համակարգող տարբեր աստիճանի օտարերկրյա պաշտոնյաներից ու դեսպաններից ու հասնում մինչեւ Հայաստանում ֆինանսական ու «գաղափարական» «ինտերվենցիաներ» իրականացնող արտասահմանյան բանկիրները, «օրենքով գողերը», ֆունկցիոներներն ու անգամ լրագրողները: Նրանց նկատմամբ պաշտամունքը կրոնականացված առանձին շրջանակների մոտ կառուցվում է շահ կորզելու առավել մատչելի մեխանիզմների հնարավորությունը ենթագիտակցորեն ընդունելու միջոցով: Միաժամանակ, գիտակցական մակարդակում հավատի ամրությունն առավել հուսալի դարձնելու համար այս աստվածություններին ազգայնացնելու միտում կա: Ուստի երբեմն նրանց արմատները զննության են ենթարկվում ու հետաքրքիր ծագումնաբանություններ հայտնաբերվում:

Սակայն, ամենից շատ մեր ժողովուրդը հավատ է տածում իր երրորդային աստվածությունների ու կուռքերի նկատմամբ: Նրանց նկատմամբ հիմնարար պաշտամունքն ունի խորքային պատճառներ: Տեղական աստվածություններն ու կուռքերը մեր ազգի ծոցից են ելել: Այդ իսկ պատճառով շատ դիպուկ մի «առաքինություն» է վերագրվում ոմանց, այն է` հայաստանածին են (չնայած, անկախ օտար ափերում ծնվելու փաստից, բոլորն են հայաստանածին): Նրանք ամբողջությամբ ազգային դիմագծի լավ ու վատ կողմերի կրողն են, իրենց կենցաղավարությունում արտահայտում են ժողովրդի մեծամասնության սովորությունները, ընդհանրական արժեքներն ու սպասելիքները եւ մեր սոցիումի ներսում եղած «ազգական-ընկեր-քավոր-սանիկ-խնամի-ծանոթ-բարեկամ-…» սոցիալական կապերի ավանդական համակարգում ամենից պատասխանատու դերակատարությունն ունեն: Այն է` նրանք հավատացյալ հոտի (որը սոցիումի քաղաքական կառուցվածքում ստացել է կլան կամ թայֆա անունը) յուրաքանչյուր անդամի առաջխաղացման հույսն ու «ապավենն» են (այստեղ կարեւորը հույսն է, քանի որ այդքան մեծ զանգվածի առաջխաղացման հնարավորություն տեսականորեն ուղղակի հնարավոր չէ, եւ դա պարզ է բոլորին): Իսկ հավատացյալ համայնքների քվոտավորված տարածքներում ու զբաղեցրած բարձրագույն պաշտոններում ժառանգականության մեխանիզմի լիակատար ներդրումից եւ տարիներ անց պաշտամունքի հատուկ վայրերի` դամբարանների լայն ցանցի հաստատումից հետո արդեն իսկ կարելի կլինի խոսել նրանց սրբադասման եւ երկնքում ինչ-որ գահերի վրա հանգրվանելու մասին:

Ազգային դիցամատյանում երրորդական դիրքերում են նաեւ անշունչ կուռքերը` ընդդիմության լիդերները: Վերջիններիս պաշտամունքը երբեմն անհիմն քարկոծվում է «ուղղափառ» «հավատացյալ» հոտի կողմից: Սակայն, աշխարհում չկա որեւէ կրոնական համակարգ, որը չունենա ճշմարտությունն այլ կերպ մեկնաբանող իր «աղանդները»: Ուստի, աստվածություններն ու կուռքերը մեդալի տարբեր կողմերն են, իսկ «հավատացյալ» հանրության կողմից պարզապես նրանց վսեմափայլությունն է վիճարկվում:

Ինչպես արդեն ասվեց, ժամանակակից հայկական պանթեոնում երկու արժեքային բաղադրիչ կա` սուտը եւ փողը: Հին ազգերին բնորոշ արատավոր կենսաձեւին բնորոշ է, երբ հանրությունը վիճում է «ճշմարտության» (լավ փաթեթավորված ստի) եւ ֆինանսների շուրջ: Այդ վեճերն արդեն մի քանի հարյուրամյակ անպտուղ են եղել: Չկան եւ ապագայում եւս չեն լինելու ո́չ ծովից ծով Հայաստանը, եւ ո́չ էլ մեծահարուստ խոջաների ֆինանսներն ու Ջուղայի խաչքար-դամբարանները: Չեն լինելու, քանի որ մարդը հավատում է ոչ թե իր ուժերին, այլ` տեղային աստվածությունների ու կուռքերի հնարավորություններին, կեղծ խոսքերին ու փուչ խոստումներին:

Իրեն «հպատակ» պատկերացնող դասի հոտային էքստրավերտ հավատքը շատ դաժան երեւույթ է, եւ թվում է, թե հենց նրա միջոցով են մեզ արդեն պատժել Հայոց ցեղասպանության ժամանակ: Իրեն «վերնախավ» պատկերացնող, սեփական կարողություններին (դրամի քսակին) ու հնարավորություններին (պայմանավորվելու հույսին) ապավինող ինտրավերտ հավատքը (միտված անհատական ու ընտանեկան շահին) նույնպես շատ դաժան երեւույթ է, ու թվում է, թե նմանապես հենց նրա միջոցով են մեզ պատժել նույն այդ ցեղասպանության ժամանակ:

Ուստի, հայն առաջին հերթին ստի ու փողի մոլուցքից, նրանց նկատմամբ պաշտամունքից ու այդ պաշտամունքի մարմնացումը դարձած մեծ ու փոքր «աստվածությունների» ու «կուռքերի» տիրապետությունից ազատագրվելու խնդիր ունի: Ժամանակակից հայկական պանթեոնը սեփական ուժերն անտեսող, այլոց ուժերի վրա հույս դնող, մեղքն ուրիշի վրա բարդող, բայց միեւնույն ժամանակ ուրիշին ապավինող, փուչ արժեքների վրա հավատ տածող մի երեւույթ է: Հայի կողմից իր գիտակցության մեջ բույն դրած կեղծ կրոնական այդ հավատքը արմատախիլ անելու միջոցով է միայն հնարավոր արդյունքի հասնել պետական շինարարության եւ քաղաքացիական արդար համակեցություն հաստատելու գործում: