Electron Library
Ո՞րն է, բաբո, մեր հայրենիք
Հայտնի է, որ անգլիացի հայտնի գրաքննադատ եւ պոետ Սեմյուել Ջոնսոնը, նկատի ունենալով բոլոր նրանց, ովքեր հայրենասիրությունը երբեւէ դարձնում էին անձնական շահերը թաքցնելու միջոց, 1775թ. արտաբերել է իր հայտնի աֆորիզմը` «Հայրենասիրությունը սրիկայի վերջին ապաստանն է»: Նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ Հայաստանի քաղաքական պատմության վերջին քառորդ դարը լի է քաղաքականապես ակտիվ քաղաքացիների կեղծ հայրենասիրության օրինակներով` այս խոսքերը կարծես թե ասված են նաեւ հայաստանյան իրականության համար:
Սակայն, այնուամենայնիվ, կա «հայրենասիրության» անվան տակ հանդես եկող սոցիալական զգացմունքի մի այնպիսի համակարգ, որը հիմնվում է բոլորովին ուրիշ արժեքների վրա եւ որը կապ չունի քաղաքական գործունեության հետ: Վերջինս վկայում է, որ հանրային լայն շերտերի անգիտակցականում տեղ են գտել խորքային որոշակի ընկալումներ, որոնք առնչություն չունեն առանձին սրիկաների գիտակցված քաղաքական վարքի հետ: Ստորեւ կփորձենք վեր հանել այդ արժեքներն ու դրանց վրա հիմնվող ընկալումները:
Հայրենասիրությունը սոցիալական հոգեբանության եւ բարոյագիտության մեջ սահմանվում է իբրեւ երկրի հանդեպ մարդկանց վերաբերմունքը բնորոշող բարոյական ու քաղաքական այնպիսի սկզբունք, որի բովանդակությունը կազմում է սերը առ հայրենիք եւ պատրաստակամությունը` սեփական շահերը ստորադասել վերջինիս շահերին:
Կարծես թե այս սահմանումը հստակ ցուցանում է սոցիալական բարձրագույն այդ զգացմունքի ողջ էությունը եւ տեղ չի թողնում որպեսզի հայրենասիրության շուրջ ձեւավորվեն երկիմաստ ընկալումներ: Սակայն, խնդիրն այն է, որ մարդկանց մոտ տարբեր են հայրենիքի նկատմամբ եղած պատկերացումները: Հազարամյակներ շարունակ ապրելով թե՛ սեփական պետական կազմավորումների տանիքի եւ թե՛ տարբեր կայսրությունների տիրապետության ներքո, սփռված լինելով աշխարհով մեկ, համաշխարհային պատմության մեջ կերտելով փառահեղ դրվագներ` հայը սեփական կամ օտար երկրի անվտանգությունն ու բարօրությունն ապահովելու գործում ցուցաբերել է անձնազոհություն, աննկուն կամք ու նվիրվածություն: Բայց միեւնույն ժամանակ բազում են այն դեպքերը, երբ սեփական երկրի պաշտպանության, կարգաբերման ու բարգավաճման գործի մասնակիցը լինելու փոխարեն, ներքուստ ունենալով հայրենիքի հանդեպ սիրո եւ հոգատարության ինչ-որ զգացմունքներ, հայը եղել է մորթապաշտ, կարգազանց կամ թալանչի:
Ներկայումս հայրենիքի ո՞ր ընկալումներ են խանգարում նրան մասնակիցը դառնալ երկրում օրինականություն եւ համընդհանուր բարօրություն հաստատելու գործին: Առավելապես որտե՞ղ է սկսվում ու ավարտվում հայրենիքը հայության մեծամասնության պատկերացումներում:
Հնդեւրոպական ժողովուրդների մոտ «հայրենիք» հասկացությունն ունի գրեթե նույն իմաստային բեռնվածությունը: Այսպես լատիներեն «patria», ռուսերեն «отечество», ուկրաիներեն «батьківщина», անգլերեն «fatherland», գերմաներեն «vaterland» եւ մյուս զուգահեռները հավասարազոր իմաստներ ունեն: Ժողովուրդների պատմության վաղ շրջափուլերում այդ հասկացությունն արտահայտում էր «հայրերի երկիր» իմաստը, որտեղ գլխավոր շեշտադրումը կատարվում էր որեւէ տարածքում մարդկանց` իրենց արմատների հետ ունեցած ժառանգական կապի եւ ըստ այդմ ձեռք բերած իրավունքների վրա: Այսպես, ռուսական քաղաքական ավանդույթում սկզբնական շրջանում այն արտահայտում էր նաեւ «տոհմ», «ժառանգական, տոհմական իրավունքներ» նշանակությունը:
Սակայն պետության զարգացմանը զուգահեռ բնական է, որ «հայրենիք» եզրը պետք է կամ նույնանար, կամ էլ բավական սերտ առնչվեր վերջինիս հետ: Հատկանշական է, որ օրինակ 1797թ. ռուսական կայսր Պավել I-ը հրամայել էր լեզվական կիրառությունից հանել «հայրենիք» բառը եւ այն փոխարինել «պետություն» բառով: Այլ հանրույթներում, կապված քաղաքական մշակույթի առանձնահատկությունների հետ, հայրենիքը բնական զուգորդման պետք է ենթարկվեր վարչաքաղաքական կազմակերպման տեղային ձեւերին:
Վերջին հարյուրամայակների ընթացքում, լինելով ռուսական մշակույթի ու քաղաքականության ուղեծրում, արեւելահայությունը «հայրենիքի» ընկալման հարցում նրանից կրել է որոշակի ազդեցություններ: Մինչ օրս 1941-1945թթ. Գերմանիայի դեմ ԽՍՀՄ-ի մղած պատերազմը (Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի արեւելյան ռազմաճակատ) հատկապես հայության ավագ սերնդի մոտ շարունակում է կոչվել Հայրենական մեծ պատերազմ: Ընդհանրապես մեծ կայսրության իբրեւ հայրենիքի ընկալումը դարեր շարունակ պարարտ հող է գտել հայության լայն շերտերի մոտ, քանզի հայության մտավոր, ստեղծագործական, ռազմական եւ այլ ձիրքերի ինքնադրսեւորման համար առավել լայն հնարավորություններ են եղել հենց կայսրություններում:
Այնուամենայնիվ, անկախ Հայաստանում մեծացած ներկայիս երիտասարդ սերնդի եւ ղարաբաղյան հաղթական պատերազմի գործոնները նպաստել են, որ հայաստանյան հանրության շրջանում կայսրության իբրեւ ապահով տանիքի եւ տարբեր ժողովուրդների մեծ հայրենիքի վերաբերյալ պատկերացումները բավական թուլանան: Այսօր հայրենիքին վերաբերող ներհայաստանյան ընկալումներում կայսրությունը (կամ մեծ տերությունը) արդեն ետին պլանում է գտնվում:
Քաղաքագիտական գրականությունում տեղ են գտել նաեւ հայրենիքի հանրային ընկալման նաեւ այլ ձեւեր: Դրանցից է, օրինակ, հայությանը շատ հոգեհարազատ այն պատկերացումը, որ հայրենիքը մի մեծ կալվածք է, որտեղ համակեցությունը կարգավորվում է պատրիարխալ ընտանիքի եւ տոհմական ժառանգության ավանդական կանոններով: Այս պատկերացումներում պետությունը երկրորդական դիրքերում է գտնվում, քանզի հանրության բարեկեցությունն ու ապագան կապվում են միջտոհմական (միջկլանային) սոցիալական կապերի եւ ըստ այդմ հաստատված դրվածքների հետ: Հայրենիքի նման ընկալումը հայության շրջանում շատ խորը արմատներ ունի եւ կապված է մեր ազգի հազարամյա տնտեսաքաղաքական կացութաձեւի հետ:
Հայ ժողովուրդը հնադարում եւ միջնադարում` ավելի քան երկու հազար տարի, ապրել է «նախարարական կարգեր» կոչվող կացութաձեւի մեջ: Դրա ողջ էությունը հանգում էր մասնավոր հողատիրության մի քանի ձեւերի, որտեղ, սակայն, գերապատվելի դեր էր կատարում «հայրենական» կամ «հայրենիք» կոչվող հողատիրությունը: Նախարարական կարգերով ապրող Հայաստանում գյուղացիության համար կիրառելի ազատ համայնական, իսկ քաղաքային բնակչության համար տնամերձ մանր հողատիրություններից բացի, ողջ երկրով մեկ սփռված էին իշխող դասակարգերի ձեռքին գտնվող հողատիրության երկու ձեւերը: Ըստ իրենց գործառնական նշանակության դրանք կոչվում էին «երկիրք հայրենական» եւ «երկիրք պարգեւական»:
«Պարգեւական» հողերը պահանջում էին կենտրոնաձիգ իշխանություն: Ուստի առանձին մեծ ժամանակահատվածներում` Հայոց պետականության բացակայության պայմաններում, նման հողատիրությունը հայ էթնոսի շրջանում չէր կարող ծաղկել: Որեւէ ծառայության (արքունի, զինվորական եւ այլն) դիմաց իբրեւ պարգեւ հողհատկացումները կատարվում էին ցմահ, որից հետո այդ հողակտորը կրկին վերադառնում էր պարգեւատուին: Լավագույն դեպքում «պարգեւական» հողերը կարող էին կրկին շնորհվել դրա ստացողին կամ նրա ժառանգներին, բայց արդեն որպես «հայրենիք»` մեծացնելով «երկիրք հայրենական» անվանվող մասնավոր հսկայական կալվածքների չափաբաժինը:
Մասնավոր հողատիրության հիմնական ու պատվելի ձեւն, այսպիսով, մնում էր «հայրենիքը»: Այն ավատատիրոջ հայրենի (հայրերից ժառանգված եւ որդիներին փոխանցվող) սեփականությունն էր` իր մեջ ներառելով տնօրինման իրավունքն (վաճառք, նվիրատվություն, փոխանակում եւ այլն) ու տիրապետման համար կախյալ գյուղացիություն ու ծառաներ ունենալու իրավունքը: Բնական է, որ «երկիր հայրենական»-ի տնտեսվարության ռացիոնալ կազմակերպումը ի վերջո հանգեցնելու էր նաեւ իշխանության տեղային ապարատի կազմավորմանը` իր դատարանով, աշխատակազմով, եկեղեցիով եւ այլ ինստիտուտներով: Հատկանշական է, որ միջնադարում եկեղեցական թեմերը անվանում էին խոշոր նախարարությունների անուններով (Գնունյանց թեմ, Ամատունյաց թեմ եւ այլն) եւ վարչականորեն համապատասխանում էին հենց այդ նախարարությունների զբաղեցրած կալվածքների սահմաններին:
Գալով մեր օրերին` կարելի է նկատել, որ հայրենիքի ավանդական, արխայիկ պատկերացումները վերջին երկու տասնամյակում կրկին առաջին տեղում են հայտնվել: Շատ դեպքերում հայրենիքի չափումը կատարվում է սեփականության այն սահմանագծով, որտեղ ավարտվում է սեփականատիրոջ հողակտորի ցանկապատը կամ տան պատը: Պետությունը դիտարկվում է ոչ թե որպես հենց հայրենիք, արժանի սիրո եւ խնամքի, այլ որպես սեփական հայրենիքի (լինի դա փոքր առանձնատուն, թե մեծ հողակտոր) սպասարկմանը ծառայող միջոց, որից հարկ է քամել ամեն անհրաժեշտը:
Թվում է թե ոչ մի ընդհանրություն չկա մի կողմից Հայաստանի Հանրապետության տնտեսական հզորությունների թալանի, կառավարման պետական համակարգի պարալիզացման ու անձնական կամ կլանային շահերին ծառայեցնելու, իսկ մյուս կողմից` սեփական տիրապետության տակ անձնական վարսավիրներ, բանվորներ, անասնապահներ, պալատական երգիչներ, մտավորականներ կամ անձնական կենսագիրներ պահելու կամ կալվածքի կենտրոնում կամ առանձնատան մոտ սեփական եկեղեցի ունենալու մղումների միջեւ: Սակայն իրականում դրանք վկայությունն են հայրենիքի սահմանափակ ու արխայիկ ընկալման: Լինելով նախկին ճորտերի գենետիկ հիշողության ու մշակույթի կրողները` նորօրյա օլիգարխներն ու նրանց շվաքում տեղ գտած բազմահազարանոց հանրային զանգվածը բնական է, որ պետք է ձգտեին հասնել նրան, որ ճորտատիրությունը կրկին վերածնունդ ապրեր, քանզի ստրուկը (մեր դեպքում` ճորտը) ձգտում է ձերբազատվել ոչ թե ստրկական շղթաներից, այլ` ունենալ սեփական ստրուկներ (ճորտեր):
Ահա հայրենիքի այս ընկալումն է, որ ընկած է հայության լայն զանգվածների հայրենասիրության հիմքում: Օգտվելով արխայիկ սոցիալական կապերի ու արժեքների ողջ համակարգից` այն թույլ չի տալիս, որ երկրում ծավալվի պետական շինարարությունը: Հայրենիքը մնացել է միջնադարյան կալվածքի ու ազգային պետության արանքում: Երկու հակամարտ «դասակարգեր» շատ անկեղծ պայքարում են ամբողջովին հայրենասիրական մղումներով, սակայն հանուն այնպիսի հայրենիքի կառուցման, որին հավատում են: