ՄԱՆՎԵԼ ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Հայաստանի Ազգային ժողովի արտահերթ ընտրությունների նախաշեմին առաջացել է հանրային բանավեճի միանգամայն սպասված գծապատկեր: Դա տեղի է ունեցել այն պատճառով, որ նախընտրական մրցավազքին միացել է Հայաստանի նախկին իշխող` Հանրապետական ​​կուսակցությունը (ավելի շուտ` այն, ինչ նրանից մնացել է): Հետեւաբար` ստեղծվել է մի իրավիճակ, որտեղ ուշադրության կենտրոնում հայտնվել է նախկին եւ ներկա իշխանությունների փոխադարձ կշտամբանքների թեման: Նոր իշխանությունները նախկին կառավարող կուսակցությանը նախատում են ընտրությունները կեղծելու, դատական ​​համակարգի ազատությունը ճնշելու, կանխամտածված կերպով երկրի քաղաքացիների մեծամասնությանն աղքատության մեջ պահելու, կառավարության պաշտոններն ու պատգամավորական մանդատները անձնական հարստացման միջոցի վերածելու, երկրի վրա միլիարդների հասնող արտաքին պարտք դնելու, Ադրբեջանի հետ 2016թ. ապրիլյան պատերազմը տանուլ տալու եւ այլ մեղադրանքների մեջ:

Նախկին իշխանությունների ներկայացուցիչներն էլ պնդում են, որ նորերն իրենց կուսակցության հանդեպ բռնաճնշումների քաղաքականություն են վարում, որ վարչապետի պաշտոնը զբաղեցնող Նիկոլ Փաշինյանը խաբել է ժողովրդին եւ շանտաժի միջոցով զավթել իշխանությունը, որ նրա թիմը բաղկացած է ոչ իրավասու գործիչներից, որ տնտեսության մեջ օտարերկրյա ներդրումները դադարել են: Նրանք մատնանշում են նաեւ ՀՀԿ-ի կառավարման ժամանակաշրջանում տնտեսության սրընթաց զարգացման փաստերը, 2016 թվականի ապրիլյան պատերազմի օրերին Արցախը «փրկելու» մասին եւ այլն:

Առաջին հայացքից թվում է, թե երկու կողմերի փաստարկներում էլ շատ համոզիչ բաներ կան: Բայց նման բանավեճից հեշտ չէ որեւէ խելամիտ եզրակացությունների հանգել: Պարզապես բացակայում է գնահատման սանդղակն այն բանի, թե այս տարվա ապրիլին ժողովրդի զանգվածային բողոքների արդյունքում երկրում իրականում ինչ է փոխվել: Հակադիր կողմերի խոսակցությունները տեղի են ունենում տարբեր հարթակներում եւ մեծամասամբ սուբյեկտիվ են: Այն, որ երկրում երկու տասնամյակի ընթացքում արմատավորվել է սահմանադրական կարգի հետ որեւէ առնչություն չունեցող մի վարչակարգ, շատ քչերը կարող են ժխտել: Այն, որ երկրի իշխանությունը երկար ժամանակ բռնազավթած է եղել այն մարդկանց կողմից, ովքեր կարողացել են տիրապետել խոշոր սեփականության եւ անօրինական ֆինանսական միջոցների, դարձյալ ոչ ոք չի վիճարկում: Այն, որ հայ հասարակությունը ճնշված էր ստվերային մեխանիզմների տակ եւ հեռացված սեփական ճակատագրի վրա ակտիվ ազդեցություն ունենալու հնարավորություններից, նույնպես փաստ է: Այն, որ այս տարվա ապրիլյան իրադարձությունները նպատակ ունեին պետական կառավարման համակարգից դուրս մղելու իշխանությունն ու ազգային հարստությունը յուրացնողներին՝ ընդհանրապես կասկածի ենթակա չէ: Այն, որ զանգվածային ցույցերի ալիքի վրա իշխանության եկավ մի թիմ, որն այնքան էլ չի համապատասխանում տեղի ունեցած փոփոխությունների տրամաբանությանը` եւս դժվար է ժխտել: Սակայն Հայաստանի ներկայիս քաղաքական վիճակի համոզիչ պատկերը կարելի է կազմել սոսկ այն դեպքում, եթե բոլոր փաստարկները բերվեն մեկ հարթություն` ապրիլյան իրադարձություններից առաջ եւ դրանից հետո Հայաստանի քաղաքացիների միջեւ տեղ գտած փոխհարաբերությունների հարթություն:

Այստեղ շատ բան պարզ կդառնա, եթե դիտարկվի այն վարկածը, որ Հայաստանի անկախության ողջ ընթացքում պետականաշինության խնդրով գերազանցապես զբաղվում էին երկրի ունեզուրկ քաղաքացիները: Նրանք էին պայքարում թե՛ համընդհանուր օրինականության, թե՛ երկրի պաշտպանության համար: Միեւնույն ժամանակ` տասնամյակների ընթացքում ձեւավորված ունեւոր քաղաքացիների շերտը ոչ միայն հետաքրքրություն չէր ցուցաբերում պետականաշինության ու պետական ​​պաշտպանության հանդեպ, այլեւ գործում էր` ելնելով այդ գործընթացն անձնական ​​հարստացման համար օգտագործելու դրդապատճառներից: Այսինքն, ինչպես երբեմն իրավացիորեն ասվում է, ոմանք գնացին ինքնազոհություն, մյուսները գնացին ինքնահաստատման (բոլոր առումներով)՝ առաջինների հաշվին: Երկրորդ ճանապարհն ընտրած քաղաքացիները ժամանակի ընթացքում խլեցին քաղաքական առաջատարությունը եւ երկրում հաստատեցին իրենց օրենքը` այն, ինչը կոչվում է օլիգարխիայի օրենք: Այս օրենքը հիմնված էր անհավասարությունն օրինականացնելու սկզբունքի վրա: Նման օրենքը կոչված էր ունեւորներին պաշտպանել ունեզուրկների ցանկացած նկրտումներից: Դրան կարելի էր հասնել Սահմանադրությունը քաղաքացիների միակողմանի կեղեքման քաղաքականությունն օրինականացման մեխանիզմի վերածելու միջոցով: Պետական ​​իշխանության լծակների չտիրապետող քաղաքացիների քաղաքական եւ տնտեսական գործունեության նվազագույն աստիճանի ապահովումը հնարավոր էր միայն վերջիններիս մշտական դիմադրության միջոցով: Օրինական բիզնեսի ներկայացուցիչները եւ հասարակության ունեզուրկ շերտերը դարձել էին քաղաքացիների միակ թվակազմը, որոնք իրենց ուսերին էին վերցրել պետականաշինության ծանր բեռը: Հենց այդ ջանքերի ճնշումն էլ օլիգարխիկ համակարգի հիմնական մտահոգությունն էր:

Եթե ​​բերված դատողությունները համոզիչ են, ապա կարելի է արձանագրել, որ, չնչին բացառություններով, Հայաստանի Հանրապետությունում եւ Արցախի Հանրապետությունում ապրող հարուստ քաղաքացիների համար հայկական պետականությունը հետաքրքրություն է ներկայացնում միմիայն որպես տարածք եւ հարստացման մեխանիզմ: Պետություն կառուցելու եւ պաշտպանելու շարժառիթներ նրանք չունեն: Մանավանդ չունեն երկրում օրինականության հաստատման պայքարի շարժառիթ, նույնիսկ եթե դա վերաբերում է հարուստ քաղաքացիների անձնական շահերի պաշտպանությանը: Նման արձանագրումը չափազանց կարեւոր է ոչ միայն ներկայիս քաղաքական իրողությունները հասկանալու, այլեւ պետություն ստեղծելու գործում հայ ժողովրդի ջանքերի ձախողումների պատճառները բացահայտելու համար:

Եթե ​​այս տեսանկյունից դիտարկենք իշխանությունը կորցրած ունեւոր (հարուստ) քաղաքացիների ներկա գործողությունները, կարելի է հեշտությամբ նկատել, որ նրանցից շատերն առաջին անգամ են բախվում իրենց իրավունքները պաշտպանելու խնդրի հետ: Առաջին անգամ նրանք խոսեցին օրենքի մասին` դրա մեջ տեսնելով իրենց իրավունքները պաշտպանելու ռեսուրս: Բայց այստեղ եւս նկատվում է արտաքին հովանավորներ գտնելու նրանց ձգտումը, այլ ոչ թե իրենց իրավունքների համար պայքարելու ցանկությունը: Այն պետությունը, որտեղ իշխանությունն իրենցը չէ, համարվում է թշնամի: Առաջին անգամ գիտակցեցին, որ հայկական պետությունը կարող է նաեւ պատժել: Սա վերաբերվում է նաեւ արտերկրից եկած այն ունեւոր գործիչներին, ովքեր Հայաստանը դիտարկում էին իբրեւ պլացդարմ իրենց դրամագլուխը պաշտպանելու եւ մեծացնելու համար: Այստեղ հաստատվելով, նրանք բոլորովին այլ բան էին ակնկալում:

Որոշ իմաստով` հայաստանյան կապիտալի համար աննախադեպ իրավիճակ է ստեղծվել: Պարզվեց, որ ազգային պետությունը ոչ միայն հարմար ապաստարան է կապիտալի համար, այլեւ՝ հատուկ կարգապահություն պահանջող ատյան: Հայ հարուստներն առաժմ չեն ցանկանում համակերպվել այս հանգամանքի հետ: Ազգային պետություն կառուցելու գաղափար հայերը միշտ էլ ունեցել են: Բայց պատմությունը վկայում է, որ այս գաղափարն առավելապես հետաքրքրում էր ժողովրդի չքավոր շերտին եւ նրանից անմիջականորեն սերվածներին (մտավորականներ, զինվորականներ): Ունեւոր շերտերը միշտ հակված էին արտաքին հովանավորներ գտնելու համաշխարհային տերությունների միջավայրում: Սեփական դրամագլխի պաշտպանվածությունը կապում էին ոչ թե ազգային պետության, այլ կայսրությունների` իրենց հանդեպ ազդեցիկ իշխանությունների բարյացակամ վերաբերմունքի հետ: Մինչեւ հիմա հարուստ հայերի այդ հոգեբանության մեջ քիչ բան է փոխվել:

Ահա այդ իրավիճակում էլ տեղի ունեցավ չտեսնված մի իրադարձություն: Հայ հասարակությունում հասունացան հարուստներին պետական կառավարման իրենց իսկ յուրացրած համակարգից դուրս մղելու ծրագիր եւ տեխնոլոգիա` երկրում սահմանադրական կարգ հաստատելու խոստումներով: Այսինքն` «օլիգարխիայի օրենքը» դրվեց օրենքից դուրս: Ունեզուրկ քաղաքացիներն ընդունեցին այդ ծրագիրը եւ իրականացրին այն՝ հարուստներին հեռացնելով պետական իշխանության լծակներից: Եվ ոչ միայն դա: Հարուստների առջեւ դրված է ժողովրդից ապօրինաբար խլված ազգային հարստությունը վերադարձնելու պայման: Հարուստներն այս պահանջը արդար չեն համարում: Բայց դժվար է վիճել պետության հետ, եթե հասարակությունը չի ճանաչում ունեւոր քաղաքացիների սեփականության օրինականությունը: Հետեւաբար, մնում է գտնել ունեւորների եւ ունեզուրկների միջեւ համընդհանուր համաձայնության հասնելու ուղիներ: Դրան կարելի է հասնել, եթե հարուստ քաղաքացիները գիտակցեն ու համակերպվեն, որ պետականաշինության գործն իրենց եւս վերաբերվում է:

Նման ըմբռնում առայժմ չկա. հարուստները դեռ հույս ունեն, որ ամեն ինչ կվերադառնա իր նախնական վիճակին: Սակայն պետական կառավարման համակարգը փակ է նրանց համար եւ բաց է մնում առավելապես ունեզուրկ խավի համար: Քաղաքական նախաձեռնությունն անցել է ուրիշներին: Թե սրանից ինչ դուրս կգա` ցույց կտա ժամանակը: