ՄԱՆՎԵԼ ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Վերջերս հանրային քննարկումներում, որոնք առնչվում են հայաստանյան իշխանությունների քաղաքականության մեջ ի հայտ եկած «ազգ-պետություն» ոչ միանշանակ ընկալված գաղափարին, ավելի հաճախ է ծագում այն հարցը, թե որն է հայկական պետության իմաստը: Այս առթիվ կարծիքները կիսվում են. շատերը պետության իմաստը տեսնում են քաղաքացիների համար ազատության եւ հավասարության պայմանների ապահովման մեջ: Մյուսները համարում են, որ պետության հիմնական գործառույթները ժողովրդի անվտանգության եւ նրա սոցիալ-մշակութային զարգացման պայմանների ապահովումն է: Ընդ որում՝ կարելի է նկատել, որ այս մոտեցումները հակադրվում են միմյանց: Եվ դա արվում է մի պարզ պատճառով. անձի (անհատի) եւ համայնքի կյանքի իմաստը տարբեր կերպ է ընկալվում: Իրականում այդ իմաստների հակադրությունը ոչնչով հիմնավորված չէ. այդ մասին է վկայում բուն պետություն երեւույթը, որն իրենով մարմնավորում է բոլոր չափումներով սահմանափակ մի հասկացություն: Եթե ​​հակադրելու ինչ-որ բան էլ կա, ապա դա միայն պետական կարգն է եւ՝ միջպետականը ​​(միջազգայինը): Այս հանգամանքի մակերեսային ընկալումն էլ հանգեցնում է պետության էության շուրջ անիմաստ վեճերի:

Հայաստանի ժողովուրդը ժամանակին հայտարարել է, որ մտադիր է կառուցել օրենքի վրա հիմնված պետություն: Հետեւաբար, ներկայիս վեճերն ընթանում են իրավական պետության հիմնախնդիրների հարթությունում: Եվ պատահական չէ, որ հանդիպում են կարծիքներ, թե այս պետության գոյությունն անիմաստ է, եթե իր քաղաքացիների համար չի ապահովում ազատության եւ հավասարության պայմաններ: Այն հանգամանքներում, երբ երկրում իրավակարգը բացակայում է, եւ դրա փոխարեն արմատավորվել է քրեաօլիգարխիկ կարգ, առաջին հայացքից նման կարծիքը կարող է համոզիչ թվալ: Բայց միայն՝ առաջին հայացքից: Իրականում պետության իմաստն ու գործառույթները շատ ավելի լայն են, քանի որ երկրի քաղաքացիները գործ ունեն ոչ միայն սեփական ազգային վարչակարգի, այլեւ մնացյալ աշխարհի հետ: Եվ եթե երկրի ներսում կան իրավակարգի, հավասարության եւ սոցիալական արդարության հաստատման հետ կապված օրինական պահանջներ, ապա երկրից դուրս բոլորովի այլ կարգի խնդիրներ կան: Խնդիրներ, որոնց չլուծված լինելը հաճախ երկրում ազգային խժդժությունների պատճառ է դառնում:

Միանգամից նշենք, որ եթե ներպետական կարգը կառուցված է հավասար իրավունքների եւ հավասար պարտականությունների (Սահմանադրության) մասին քաղաքացիների համընդհանուր պայմանագրի վրա, ապա միջազգային կարգը խարսխվում է անհավասարության սկզբունքի վրա, որն իր կառուցվածքով գրեթե կրկնում է քրեական կառույցների էությունը: Այսինքն՝ միջազգային կարգը հիմնված է ազդեցության ոլորտների բաժանման վրա` պետությունների օբյեկտիվ կարողությունների ճանաչման պայմանով: Միջազգային հարաբերությունների «սրբազան» հասկացություններն են՝ ազգային շահը, ուժերի հավասարակշռությունը եւ միջազգային իրավունքը: Այստեղ են ճանաչվում եւ օրինականացվում պետությունների` ուժ կիրառելու եւ սեփական սահմաններն ու ինքնիշխանությունը պաշտպանելու իրավունքը: Օրինականացված են նաեւ այնպիսի հասկացություններ, ինչպիսիք են պայմանագիրը խախտողների դեմ պատժամիջոցները: Միջազգային հարաբերություններում ազատական կարգի ստեղծման անվերջ փորձերը մինչ օրս ապարդյուն են անցել: Հավասար ազատության պայմաններում ապրելը չափազանց մեծ շքեղություն է: Դրա համար պետք է անչափ շատ ջանքեր գործադրել եւ իմանալ, թե որտեղ ներդնել եռանդը:

Հատկապես նկարագրված պայմաններում են ժողովուրդները ստեղծում իրենց ազգային պետությունները: Եվ հատկապես նկարագրված համալիր խնդիրներն են ստիպված լուծել սեփական պետությունները կառուցող ազգերը՝ գիտակցելով ուժերի հավասարակշռության համակարգում սեփական պետության միջազգային դերը: Այս ասպարեզում եւս կան այլ, ոչ պակաս բարդ խնդիրներ, որոնց չգիտակցումը հանգեցնում է ոչ միայն ձախողումների, այլեւ հանրությունների ու պետությունների փլուզման: Նշված խնդիրների հիմնական համալիրը խոր հոգեբանական հիմնահարցերն են, որոնք հաճախ թույլ չեն տալիս մարդուն հասկանալ աշխարհն ու ինքն իրեն: Այս խնդիրների էությունը գիտակցելու անկարողությունը այս կամ այն ​​ազգին զրկում է ազգային պետության ձեւավորման գործում հաջողության որեւէ հնարավորությունից:

Հակիրճ բնութագրենք ամենակարեւոր հոգեբանական խնդիրներից մեկը, որին բախվում են այն էթնիկ համայնքները, որոնք իրենց առջեւ իրավական պետություն ստեղծելու խնդիր են դնում: Մարդիկ հաճախ չեն հասկանում, թե ինչու են իրենք որոշակի էթնիկ համայնքի անդամներ: Բայց երբ պետություն ստեղծելու նպատակ են դնում՝ գիտակցում են, որ դա անում են, որպեսզի միասնական ուժերով ապահովեն իրենց անվտանգությունն ու արժանավայել գոյության պայմանները: Բայց միշտ չէ, որ ողջամտորեն են ընկալում, թե ինչու հենց այդ համայնքի շրջանակներում են նպատակադրվում պետություն կառուցել: Ի՞նչն է նրանց միավորում: Հաճախ միավորման նպատակն առեղծվածային իմաստ է ձեռք բերում՝ որոշելով համակեցության բազմաբարդ աշխարհը:

Մարդիկ պետք է տեսնեն իրենց միավորման առանձնահատուկ արժեքը, որպեսզի իրենց ուսերին վերցնեն ազգային պետություն կառուցելու բեռը: Ի վերջո, այդ պետությունը, բացի կառուցելուց, անհրաժեշտ է նաեւ պաշտպանել կյանքի գնով (ընդունված պետական ​​օրենքի համաձայն): Հետեւաբար՝ պետականաշինության համար համատեղ գործողություններից բացի, ցանկացած համայնքի գործունեության ընթացքում միշտ էլ իրականացվում է մարդկանց միավորող գաղափարի պաշտպանությունը: Այս երկու տեսակի գործողություններն են ձեւավորում համայնքի վարքագիծը եւ նրա ակտիվության բնույթը: Այստեղ է ծագում հանգուցային հոգեբանական խնդիրը: Կարելի է համարձակորեն պնդել, որ հաճախ համայնքներին միավորող գաղափարը պաշտպանելու գործընթացը եւ համատեղ պետության կառուցման նպատակին հասնելու՝ մարդկանց գործունեությունը հակասում են միմյանց: Եվ հակասում են ոչ թե առարկայորեն, այլ այդ խնդիրները չգիտակցելու պատճառով: Այստեղից էլ՝ շատ համայնքներում «ազատականություն-ազգայնականության» կեղծ գաղափարախոսական երկընտրանքի պարբերական արմատավորումը: Իրականում անհրաժեշտ է տարանջատել միայն էթնիկ միավորման գաղափարները՝ համատեղ կյանքի իրավական կարգավորման մեխանիզմներից:

Սա այնքան էլ հեշտ չէ անել: Երբեմն նույն ժողովրդի տարբեր սերունդներ ձեռք են բերում եւ կորցնում այդպիսի ունակությունները: Ուսանելի օրինակ է թեկուզ այնպիսի ժողովուրդների վերելքների ու վայրէջքների պատմությունը, ինչպիսիք են գերմանացիներն ու ճապոնացիները: Ներքին (իրավական) կարգի կազմակերպման ավելի բարձր մակարդակի միտված առաջընթաց շարժումը միշտ բախվում է ներքին ուժեղ դիմակայությունների ու փոխակերպումների: Էթնիկ համայնքը ավերների ու կորուստների երկար ճանապարհ է անցնում, մինչ ժամանակի ընթացքում ձեռք է բերում միավորման այլ մեխանիզմ`քաղաքացիական գիտակցություն (քաղաքացիական մտածողություն): Դա տեղի է ունենում ճգնաժամային իրավիճակներում ողջ համայնքի պարբերական փիլիսոփայական ընտրությունների միջոցով: