ՄԱՆՎԵԼ ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Հայաստանի ժամանակավոր կառավարության ձեւավորման առաջին օրերից երկրում սկսեցին քննարկումներ, առաջին հերթին՝ կոռուպցիայի դեմ պայքարի ուղիներ գտնելու եւ ազատ ընտրությունների անցկացման համար պայմաններ ստեղծելու վերաբերյալ: Պետական բյուջեի հանդեպ նախկին իշխանությունների կատարած լայնածավալ մեքենայությունների մասին աճող տեղեկատվական ալիքը ցնցում առաջացրեց հասարակության բոլոր շերտերում: Քաղաքացիները պարզապես չեն հասկանում, թե ինչպես կարելի է իրավիճակը շտկել պետական կառավարման համակարգում, որը տասնամյակներ շարունակ թաղված է եղել համապարփակ կոռուպցիոն սխեմաներում: Առայժմ նոր կառավարությունը խոստանում է միայն հասարակության դատին ներկայացնել բյուջետային միջոցների յուրացումների հետ կապված կոնկրետ փաստեր, եւ այդ միջոցները վերադարձնել բյուջե:

Սակայն երկրի խնդիրը միայն բյուջետային կողոպուտները չեն: Կապիտալի եւ քաղաքականության ամբողջական սերտաճումը պետության համար այլ՝ ոչ պակաս վտանգավոր հետեւանքներ ունի: Պետական բյուջեն ոչ միայն թալանվում է, այլեւ անհրաժեշտ ծավալով կազմավորվելու հնարավորություն չունի տնտեսվարող սուբյեկտների՝ բարձր չափերի հասնող ստվերային տնտեսական գործունեության պատճառով: Այդ սուբյեկտները գործում են զարգացած ստվերային մեխանիզմների շրջանակում՝ գերշահույթ ստանալով եւ ստվերային հարկեր վճարելով իշխանական բուրգի վերեւներին: Այդ ֆինանսական հոսքերի սկիզբը եւ վերջը միանգամից ի հայտ բերելը գրեթե անհնար է:

Բայց կարելի է այլ բան ի հայտ բերել. վերը նկարագրված իրավիճակը երկրում սեփականության չպաշտպանվածության հետեւանք է: Երբ սեփականությունը պաշտպանված չէ, այն պաշտպանելու միակ ուղին պետական իշխանության լծակները յուրացնելն է: Սա այն է, ինչին ավելի քան երկու տասնամյակ ականատես էինք Հայաստանում: Իսկ իշխանության բռնազավթումը հանգեցնում է անխուսափելի հետեւանքների`արդարադատության վերացման եւ ազատ ընտրությունների մեխանիզմի կաթվածահարության: Հայաստանում հենց այս պատկերն ենք տեսնում: Ճիշտ է՝ ժողովուրդը վիժեցրեց բոլոր այն ստվերային կապերը, որոնք պահում էին նման քաղաքական վարչակարգը, սակայն միամտություն կլինի կարծել, թե առանց ֆինանսական ու տնտեսական ոլորտներում բարեփոխումների՝ այս պատկերը կարող է փոխվել:

Հարց է առաջանում՝ ինչո՞ւ Հայաստանում սեփականությունը մինչեւ հիմա չունի պաշտպանության մեխանիզմներ: Պատասխանը պարզ է՝ հասարակությունը չի ճանաչում այդ սեփականության, եւ առաջին հերթին՝ խոշորի, օրինականությունը: Խոշոր սեփականությունը ձեռք է բերվել անօրինական ճանապարհով՝ այն ուղղակի զավթվել է երկրի քաղաքացիներից: Եվ բնական է, որ քաղաքացիները չեն ճանաչում դրա օրինականությունը: Բնական է նաեւ խոշոր սեփականատերերի՝ իշխանության բռնազավթման միջոցով հասարակության պահանջներից պաշտպանվելու ձգտումը: Շրջանն այդքանով էլ փակվում է: Բայց դրանով սեփականությունը պաշտպանված չի դառնում: Եվ խնդիրն ահա թե որն է:

Սեփականությունից եւ պետական իշխանություն ձեւավորելու հնարավորություններից զրկված հասարակությունն ակամայից պատրաստակամ է մշտապես աջակցել ցանկացած իշխանավորի ջանքերին, որը ոտնձգություն է կատարում ուրիշի սեփականության վրա: Եթե խոշոր սեփականատերը հակադրվում է իշխանավորին՝ դրանով վտանգի տակ դնում է իր սեփականությունը: Այդ սեփականությունը հեշտությամբ վերցնում են՝ ունեզուրկ քաղաքացիների «ծափերի» ներքո: Այսինքն՝ քաղաքականությունից եւ յուրացված ազգային հարստությունից մեկուսացված հասարակությունը վերածվում է «վերեւներում» սեփականության հերթական զավթողի դաշնակցի: Այսպիսով՝ իշխանության եւ խոշոր սեփականատերերի հանդեպ հասարակության ժխտողական վերաբերմունքը դառնում է «կլանային-օլիգարխիկ» համակարգում ներիշխանական հեղաշրջումների եւ սեփականության վերաբաշխման հիմնական պայմանը:

Վերը բերված փաստարկները թույլ են տալիս կառուցել սեփականության չպաշտպանվածության ալգորիթմը, այն է`

• խոշոր սեփականատերերը յուրացնում են հասարակության իշխանությունը եւ սեփականությունն օգտագործում՝ հասարակությանը իշխանության ձեւավորման մեխանիզմներից հեռացնելու գործում;
• հասարակությունը խոշոր սեփականատերերի մեջ տեսնում է իր քաղաքական հակառակորդներին, որոնք իրեն հեռացնում են օրինական իշխանության ձեւավորման մեխանիզմից;
• սեփականությունից զրկված հասարակությունը հակված չէ ճանաչել սեփականության օրինականությունը եւ հակված է աջակցել սեփականության վերաբաշխման ցանկացած ջանքի:

Այս ողջ ալգորիթմի մեջ հիմնական հանգամանքն այն է, որ հասարակությունը հակված չէ օրինական ճանաչել «վերեւից ստացված» սեփականությունը: Սա բավարար հիմք է որեւիցե մեկի կողմից սեփականության մշտական վերաբաշխման համար: Սեփականությունը միշտ էլ քաղաքական գործընթացների թիրախ է դառնում:

Հիմնական եզրակացությունը կարող է լինել հետեւյալը. սեփականությունը կարող է ստանալ պաշտպանվածության բավարար երաշխիքներ, եթե հասարակությունը պաշտպան կանգնի սեփականությանը: Այսինքն՝ սեփականության պաշտպանության երաշխիքները կարող են ծնվել հասարակության մեջ եւ ոչ թե իշխանության:

Բայց հասարակությունը կարող է սեփականությանը պաշտպան կանգնել, եթե սեփականատիրոջ մեջ տեսնի ոչ թե թշնամու, այլ արդարացի կենսակերպի կարգավորման դաշնակցի: Ուրիշ ոչ մի բան չի կարող միավորել ունեզուրկին ունեւորի հետ: Կոնկրետ արտահայտությամբ՝ սա պահանջում է պետական իշխանության ձեւավորման գործում սեփականատերերի դիրքորոշման արմատական փոփոխություն, որը կարող է պաշպանել հասարակության շահերը:

Ժամանակակից սեփականատերերի համար, որոնք կուտակել են իրենց ունեցվածքը՝ հենվելով իշխանության վրա, դեռեւս հեշտ չէ հասկանալ այս տրամաբանությունը: Իրապես, սեփականատերերի համար հեշտ չէ հասկանալ, որ հասարակության հետ կաշառքի լեզվով խոսելու եւ իշխանության ձեւավորման մեխանիզմներից հասարակությանը հեռացնելու փոխարեն շատ ավելի ձեռնտու է հասարակության հետ համագործակցել ընտրովի իշխանության ձեւավորման հարցում եւ անցնել ֆինանսական հնարավորությունները հասարակության հետ կիսելու գործելակերպին:

Անշուշտ, սեփականատերերը կարող են մի օր գիտակցել, որ սեփականության պաշտպանության հարցը պետք է շաղկապել ոչ թե իշխանության, այլ հասարակության հետ փոխհարաբերություններով: Գիտակցել, որ սեփականությունը պետք է դուրս բերել քաղաքական գործընթացների դաշտից՝ քաղաքական հնարավորությունները փոխանցելով հասարակությանը: Սեփականության պաշտպանության դիմաց «հարկ» պետք է տրվի ոչ թե բարձրագույն իշխանությանը, այլ հասարակությանը` հանրային ժխտողականության սլաքները սեփական անձից իշխանության կողմը թեքելով:

Իսկ տրամաբանությունն այն է, որ եթե օրինական իշխանության ձեւավորման գործում սեփականատերերը դառնում են հասարակության դաշնակիցներ, ապա սեփականության վերաբաշխման գործում իշխանությունը դառնում է անզոր, քանի որ իշխանության նման մտադրությունների դեպքում հասարակությունը կպաշտպանի սեփականատերերին՝ նրանց մեջ տեսնելով իր բարեկեցության աղբյուրին եւ քաղաքական ու տնտեսական իրավունքների պաշտպանության հարցում իր դաշնակիցներին: Դա կլիներ հասարակության ունեւոր եւ ունեզուրկ խավերի առաջին համատեղ շահի ձեւավորման սկիզբը՝ այն շահի, որն առկա է ունիվերսալ իրավական պաշտպանության համակարգ ստեղծելու գործում:

Սույն հոդվածում բերված վերլուծությունը թույլ է տալիս պնդել, որ Հայաստանի առանցքային խնդիրը սեփականության պաշտպանության ծրագրի իրականացումն է եւ կապիտալի թելադրանքից քաղաքականության ձերբազատումը: Սա կարելի է անել մի շարք օրենքների ընդունմամբ, որոնք կկարգավորեն տնտեսական եւ քաղաքական գործունեությունը: Տնտեսական համաներումը՝ խոշոր սեփականատերերի կողմից հասարակությանը փոխհատուցման հարկի վճարման պայմանով, պետությունը կարգավորելու ամենաարդյունավետ միջոցն է: Դեպի պետական կառավարման համակարգ գործարարների ճանապարհը փակող՝ Կուսակցությունների մասին օրենքի զուգահեռ ընդունումը երկրորդ փակագիծն է, որը բաժանում է քաղաքական աշխարհը կապիտալի աշխարհից: Մնացած ամեն ինչը պետության մեջ կկարգավորվի «դոմինոյի սկզբունքով»: